سازهای هواصدا
سازهای هواصدا
هواصداها یا آیروفون‌ها گروهی از سازهایند که در آن‌ها صدا با ارتعاش هوا حاصل می‌شود. هواصداها بسیار متنوع‌اند و به گروه‌های مختلفی تقسیم می‌شوند. طبقه‌بندی هواصداها به‌سبب تنوع و مکانیسم‌‌های مختلف آن‌ها برای ایجاد صدا، دشوار و احتمالاً ناشدنی است. در یک تقسیم‌بندی کلی، هواصداها به دو گروه تقسیم می‌شوند: هواصداهای آزاد و سازهای مرسوم هواصدا. در هواصداهای آزاد هوا بیرون از بدنۀ ساز به‌ارتعاش درمی‌آید. از این نوع هواصدا در برخی از فرهنگ‌های جهان ازجمله ایران یافت می‌شود. وِروِرَک از هواصداهای آزادی است که در گذشته در روستاهای کوهستانی رودبار گیلان رایج بوده است. به‌جز هواصداهای آزاد، در دیگر هواصداها، هوا در داخل لوله یا محفظۀ صوتیِ ساز مرتعش می‌شود. سوتک‌های سفالی ازجمله هواصداهای دارای محفظۀ صوتی است و انواع نی، کرنا، سرنا، نی‌لبک و ... ازجمله هواصداهای دارای لولۀ صوتی‌اند. سازهای هواصدا را در یک تقسیم‌بندی کلی به دو گروه مقیدات و مطلقات می‌توان تقسیم کرد؛ روی لوله یا محفظۀ صوتی هواصداهای مقید سوراخ‌هایی برای تولید صداهای مختلف وجود دارد. در این گروه از سازها با بستن یا باز‌کردن هر سوراخ صوتی، اصوات مختلفی از ساز به‌دست می‌آید. هواصداهای مطلق سازهایی‌اند که روی لوله یا محفظۀ صوتی آن‌ها سوراخی برای اخذ صداهای مختلف وجود ندارد. اخذ صدا یا صداهای مختلف در این گروه از هواصداها براساس قانون صداهای هارمونیک طبیعی در لوله‌ها یا محفظه‌های صوتی صورت می‌گیرد. هواصداهای مقید خود به گروه‌های گوناگونی تقسیم می‌شوند که شامل هواصداهای لبه‌دار (خانوادۀ نی‌ها و فلوت‌ها و نی‌لبک‌ها) و هواصداهای زبانه‌دار (قمیش‌دار) و هواصداهای دهانه پیاله‌ای است. در هواصداهای لبه‌دار، صدا با برخورد توأم با فشار هوا به یک لبۀ تیز، ایجاد می‌شود. این سازها براساس شکل ظاهر یا چگونگی برخورد هوا با لبۀ تیز، خود به گروه‌های مختلفی چون خانوادۀ نی‌ها، فلوت‌ها و نی‌لبک‌ها (ریکوردرها) تقسیم می‌شوند. این گروه از سازها نیز برحسب جنس بدنه (چوب، نی، فلز، پلاستیک) به انواع گوناگونی تقسیم می‌شوند. گروه دوم از هواصداهای مقید، هواصداهای زبانه‌دارند. این گروه از سازها ویژگی خاصی دارند. از یک طرف با فشار هوا به صدا درمی‌آیند و از جانب دیگر در مرحلۀ نخست آنچه به ارتعاش درمی‌آید هوا نیست بلکه زبانه یا قمیش است. شاید بتوان این گروه از سازها را در یک ردۀ دوجنسی یعنی هوا خودصدا قرار داد. به‌هر‌ترتیب هواصداهای زبانه‌دار برحسب نوع زبانه به گروه‌های مختلفی تقسیم می‌شوند که عبارت‌اند از زبانۀ یک‌لایه (یک لبه) و زبانۀ دولایه (دولبه). هواصداهای زبانه‌دار با زبانۀ یک‌لبه، خود به دو گروه تقسیم می‌شوند که شامل لولۀ صوتی منفرد و لولۀ صوتی مضاعف است. نمونه‌هایی از آن‌ها که لولۀ صوتی منفرد دارند عبارت‌اند از قرِنی مازندران، نی زبانه‌دار ترکمنی، یک زلۀ کرمانشاهان، بوشهر و هرمزگان. نمونه‌هایی از آن‌ها که لولۀ صوتی مضاعفی دارند خود به دو گروه بدون مخزن هوا و با مخزن هوا تقسیم می‌شوند. از گروه اول به دوزله، قشمه، نی‌جفتی می‌توان اشاره کرد و از گروه دوم، نی‌انبان درخور ذکر است. هواصداهایی که دارای زبانۀ دولبه (دولایه)اند نمونه‌هایی مانند انواع سرنا، برخی از انواع کرنا، بالابان (نرم‌نای) را دربر می‌گیرند. تعداد هواصداهای مقید که دهانه‌ای پیاله‌ای دارند در ایران کم است. یک نمونۀ شاخص آن بوق صدفی یا بوق حلزونی است. هواصداهای مطلق نیز خود به گروه‌های مختلفی تقسیم می‌شوند، مانند زبانه‌دار و دهانه پیاله‌ای. هواصداهای مطلق زبانه‌دار خود زیرمجموعه‌هایی دارند، ازجمله با زبانۀ یک‌لایه، با لولۀ صوتی منفرد یا چندتایی. هواصداهای مطلق با دهانۀ پیاله‌ای غالباً لولۀ صوتی منفرد دارند. این گروه از سازها در موسیقی‌های رسمی و حرفه‌ای استفاده می‌شوند، مانند انواع نی‌ها، سرناها، کرناها. برخی از این سازها در موسیقی‌های غیررسمی و غیرحرفه‌ای نواخته می‌شوند، مانند انواع سوتک‌ها، و نی‌لبک‌ها.