قشیری، ابوالقاسم (قوچان ۳۷۶ـ نیشابور ۴۶۵ق)
قُشَیری، ابوالقاسم (قوچان ۳۷۶ـ نیشابور ۴۶۵ق)
(ملقب به زین‌الاسلام و مشهور به استاد امام) عالم و فقیه شافعی و ادیب و صوفی پرآوازۀ خراسانی. قشیری منسوب است به قشیر بن کعب و خاندانش را بنی‌قُشَیر نیز می‌خواندند. پدرش توانگر و از ملّاکین ناحیۀ استوا (قوچان) بود و در نوجوانی ابوالقاسم، وفات یافت. مقدمات ادب و زبان عرب را نزد ابوالقاسم الیمانی آموخت. پس از آن‌که در نیشابور به مجلس ابوعلی دقّاق حاضر شد در طریق ارادت و تصوف قدم نهاد. علم کلام را نزد ابن فورک و حدیث را نزد ابوعبدالرحمن سُلّمی آموخت. در آغاز از منکران ابوسعید ابوالخیر بود و مجالس سماع را ناخوش می‌داشت، ولی آخرالامر به ابوسعید گروید. به بغداد و مکه نیز سفر کرد. در زمان او، خطبا اشعریه را لعن می‌کردند و ابوالحسن اشعری را ملعون می‌خواندند. عوام و اوباش به خانۀ قشیری ریختند و او را کشان‌کشان به زندان کهن‌دژ بردند. پس از آزادی به‌ناچار به بغداد رفت و مجالس وعظ و روایت و حدیث ترتیب داد که ابوبکر خطیب بغدادی در علم حدیث از او بهره برد. قشیری پس از مراجعت از بغداد، در روزگار نظام‌الملک، که خود شافعی مذهب بود، با کمال احترام ده سال مشغول به کار شد. طریقۀ وی در علم کلام آمیخته‌ای است از روش ابوبکر بن فورک و روش ابوبکر محمد بن الطیب بصری باقلانی. در نیشابور، دُوَیره یا خانقاهی داشت و عده‌ای به راهنمایی او طی طریق کردند. در تصوف روش اعتدال داشت. از آثار او: رسالۀ مختصر ترتیب‌السلوک، در نخستین شرایط ورود در طریقت؛ رسالۀ قشیریه در نامه‌ها یا پیام‌های او به صوفیان شهرهای اسلام، که این اثر از مآخذ و اسناد مهم و معتبر تصوف است، و به کوشش ابوعلی حسن بن احمد عثمانی از شاگردان او، به فارسی ترجمه شد (تهران، ۱۳۴۰ش)؛ لطائف‌الاشارات در تفسیر قرآن به مذاق صوفیه و اهل معرفت با عباراتی شیوا؛ نحوالقلوب، کتابی مختصر در ذکر قواعد نحو عربی و تطبیق آن بر نکات عرفانی.