قوس (معماری)
قوس (معماری)(arch)
در بنّایی، سازۀ خمیده‌ای که وزن مصالح رویِ فضای سرگشاده را نگه دارد، همچون قوس پل یا درگاه. نخستین قوس‌ها از چندین سنگ گُوِه‌شکل تشکیل می‌شدند که متّکی به فشار متقابل بودند. این اصطلاح بر هر سازۀ خمیدۀ دیگری که از لحاظ شکل ظاهری، قوس باشد نیز دلالت دارد، همچون طاق نصرت[۱]، پاریس (۱۸۰۶ـ۱۸۳۶). نخستین قوس‌های دورتمام با سنگ‌تاج[۲] را رومی‌ها ساختند؛ که در ساخت آباره[۳] و قنات به‌کار می‌رفت. سایر انواع قوس عبارت‌اند از قوس تیزه‌دار[۴]، قوس پیشکردۀ[۵] سرخ‌پوستان مایا[۶]، قوس سرنیزه‌ای[۷] قرون وسطا[۸]، قوس جناغی[۹] یا چهارخم، و قوس نعل‌اسبی[۱۰] یا ناری در معماری اسلامی.
تاریخچه. مصریان باستان، مردم بین‌النهرین[۱۱]، و یونانیان، اصول ساخت قوس را می‌دانستند، اما پیش از دورۀ رومی‌ها به‌‌ندرت از آن استفاده می‌شد؛ در این دوره ساخت قوس‌های دورتمام در همه‌جا رواج یافت. در طول دوره‌‌هایی از معماری، در اروپای غربی با نام رومانسک (رومی‌وار)[۱۲] و در اروپای شرقی با نام بیزانسی[۱۳]، ساخت این نوع قوس رایج بود. مردم بین‌النهرین از قوس تیزه‌ای استفاده می‌کردند که نخست در حدود قرن ۶پ‌م در هندوستان به‌کار رفته بود، و معماران مسلمان از آن استفاده کردند. این نوع قوس را احتمالاً جنگجویانی که از جنگ‌های صلیبی باز‌می‌گشتند در پایان قرن ۱۱م در انگلستان و فرانسه رواج دادند. در کشورهای اسلامی و عمدتاً در جنوب مدیترانه، قوس نعل‌اسبی، گاهی گرد و گاهی تیز، بسیار متداول بود. در معماری رنسانس[۱۴]، در سرتاسر اروپای غربی، قوس‌های دورتمام جای خود را به قوس‌های تیزه‌ای دادند.
اصطلاحات و اجزا. اصطلاحات اصلی مربوط به هر نوع قوس عبارت‌اند از دهانه[۱۵]، خیز[۱۶]، و خط پاتاق[۱۷]؛ اجزای مختلف قوس عبارت‌اند از پاطاق[۱۸]، فَرَسب دور قوس[۱۹] (ابزار دورتادور پیشانی یا زیر قوس)، تاج[۲۰]، برون‌قوس[۲۱]، پاکارقوس[۲۲]، درون‌قوس[۲۳]، سنگ‌تاج، پشت‌بغل[۲۴]، سنگ‌پاتاق[۲۵] و سنگ‌تاق[۲۶].انواع. انواع اصلی قوس، بر‌اساس شکل عبارت‌اند از دورتمام[۲۷] یا رومی، شکسته[۲۸]، پابلند[۲۹]، نعل‌اسبی گرد[۳۰]، پاتوپا[۳۱] (تیزه‌دار با شعاع مساوی دهانۀ قوس)، سرنیزه‌ای (نوک‌تیز با شعاع بزرگ‌تر از دهانه)، چهارپرگاری[۳۲] (تیزه‌دار با چهارقوس)، نعل‌اسبی تیز[۳۳]، سه‌پرگاری[۳۴]، دالبُری[۳۵] و بیضوی[۳۶].
- ↑ Arc de Triomphe
- ↑ keystone
- ↑ aqueduct
- ↑ pointed arch
- ↑ corbelled arch
- ↑ Maya Indians
- ↑ lancet arch
- ↑ medieval
- ↑ ogee arch
- ↑ horseshoe arch
- ↑ Mesopotamia
- ↑ Romanesque
- ↑ Byzantine
- ↑ Renaissance
- ↑ span
- ↑ rise
- ↑ springing line
- ↑ abutment
- ↑ archivolt
- ↑ crown
- ↑ extrados
- ↑ impost
- ↑ intrados
- ↑ spandrel
- ↑ springer
- ↑ voussoir
- ↑ semicircular
- ↑ segmental
- ↑ stilted
- ↑ round horseshoe
- ↑ equilateral
- ↑ four-centred
- ↑ pointed horseshoe
- ↑ three-centred
- ↑ cusped
- ↑ elliptical