ماد
ماد
سلسلۀ شاهی ایرانی (ح ۷۲۰ـ ۵۵۰پ‌م). مادها یکی از سه تیرۀ اصلی هندو ایرانیان پنداشته می‌شوند که در حدود قرن ۹پ‌م به فلات ایران مهاجرت کردند. اولین بار در ۸۳۸پ‌م کتیبۀ شلمنصر سوم پادشاه آشور از قومی به نام آمادای در غرب و جنوب غربی دریاچۀ ارومیه گزارش می‌دهد؛ با وجود این، دربارۀ چند و چون پادشاهی ماد و سازمان و ساختار اجتماعی و سیاسی طوایف مادی اطلاعات باستان‌شناختی دقیقی در دست نیست. آنچه از تاریخ پادشاهی ماد می‌دانیم بیشتر بر پایۀ روایات هرودوت است. باستان‌شناسان هنوز نتوانسته‌اند ثابت کنند که تپۀ هگمتانه در همدان، همان بازمانده‌های هگمتانه پایتخت شکوهمند مادهاست. تشکیل پادشاهی ماد به سرکردگی دیاکو در حدود ۷۵۰ـ۷۲۸پ‌م در شمال غرب فلات ایران و ناحیۀ کوهستانی زاگرس بر پایۀ مدارک باستان‌شناختی تأیید نمی‌شود، این مناطق تحت نفوذ و سیطرۀ امپراتوری‌های اورارتو، آشور، پادشاهی مانّا و امیرنشین اِلیپی بودند. مانّا و الیپی پیوندهای سیاسی با دربارهای آشور و عیلام داشتند. سارگون دوم پادشاه آشور در لشکرکشی ۷۱۴پ‌م به آذربایجان و کردستان، از مشارکت مادها در نبردها به سود طرفین درگیر گزارش می‌دهد، اما از مادها چونان قدرتی سیاسی و مستقل و هم‌تراز اورارتو و مانّا نام نمی‌برد. دربارۀ روابط سیاسی ماد و عیلام و الیپی چیزی نمی‌دانیم. اسناد اورارتویی از مادها چونان جنگاوران مزدور یاد کرده‌اند که برای آشور، مانّا یا اورارتو می‌جنگیدند. شاید مقدمات پادشاهی مادها پس از ۷۱۴ـ۷۱۱پ‌م که قدرت اورارتو کاهش یافت، فراهم شد. با این حال تردید دربارۀ قلمرو پادشاهی ماد بسیار است. اورارتو‌ها آذربایجان را در حدود ۵۸۵پ‌م از کف دادند و ماناییان تا حدود ۵۵۰ ـ۵۲۵پ‌م حیات سیاسی داشتند. سال‌های ۶۵۳ـ۶۲۵پ‌م را میان‌پردۀ سکایی نامیده‌اند. در این سال‌ها سکاها بر مادها چیره شدند اما دربارۀ این روایت تاریخی، مدارک باستان‌شناختی در دست نیست. در ۶۱۲پ‌م اتحادیۀ بابل و ماد توانست نینوا پایتخت آشور را فتح کند. بر اساس تحقیقات جدید، سهمی از خاک آشور نصیب ماد نشد و دیپلماسی بابلی اجازۀ حضور مادها را در بین‌النهرین نداد. ۵۹۰پ‌م را باید نقطۀ آغازین حرکت سیاسی ماد بدانیم. در این سال اورارتو برای بقای خود می‌جنگید. در ۵۸۵پ‌م توشپا به‌دست سپاهیان ماد تاراج شد و سپس در کنارۀ رود هالیس، قِزِل ایرماق در ترکیۀ کنونی، مادها به فرماندهی هُوَخْشَتره با سپاه لیدی درآویختند. فرجام نبرد با لیدی، صلح معروف کسوف بود که نوشته‌اند تالس ملطی آن را محاسبه و پیش‌بینی کرده بود، هرچند پژوهشگران تاریخ علم آن را یک افسانه می‌دانند تا حقیقتی تاریخی. سالنامه‌های بابلی این نبردها را گزارش کرده‌اند. ایشتوویگو (آستیاگ) آخرین پادشاه ماد از ۵۸۵ـ۵۵۰پ‌م حکومت کرد و در نهایت به‌دست کوروش کبیر سرنگون و قلمرو ماد ضمیمۀ پادشاهی نوظهور هخامنشی شد. از تمامی قراین و شواهد بر می‌آید که پادشاهی ماد، پادشاهی قبایل و طوایف صحراگرد و چادرنشین بود؛ زیرا تا کنون از شهرهای مادی اثری نیافته‌اند. نقوش برجستۀ آشوری چند قلعۀ مادی را نمایش می‌دهند که بر فراز کوه‌ها و ارتفاعات مشرف بر دره‌ها ساخته بودند. از چنین بناهایی نیز اثری به‌دست نیامده است. دیاکو ۵۳ سال فرمانروایی کرد و پس از او به ترتیب، فرَوَرتیش (یا فَراُرتس) از ۶۴۵ تا ۶۲۳پ‌م و هُوَخشَترَه (کیاکسار) از ۶۲۳ تا۵۸۴پ‌م سلطنت کردند. آخرین پادشاه ماد، آستیاگ (ایشتوویگو، ایختوویگو) در ۵۵۰پ‌م به‌دست کوروش بزرگ هخامنشی سرنگون شد.