محتسب
مُحْتَسِب
کسی که در عهد اسلامی عهده‌دار مسئولیت حسبه ـ نهاد یا دستگاهی که وظیفۀ نظارت بر رفتارهای اجتماعی و فردی و تطبیق آن‌ها با اصول شرع مبین را داشته ـ بوده است. شرایط محتسب شدن عبارت بوده از عادل بودن، داشتن درجۀ اجتهاد و مرد (مذکر) بودن. عمل محتسب را حِسبَت می‌گفتند. انتخاب محتسب معمولاً با خلیفه یا وزیر او بوده است. محتسب فقط وظیفۀ تفحص دربارۀ منکرات مشهود و نظارت بر اجرای قوانین اسلام و در صورت لزوم گزارش آن به مراجع قضایی را بر‌عهده داشته و در موقعیتی نبود که خطاکاران را تنبیه کند یا به کیفر برساند. گستردگی وظایف محتسب در طول تاریخ نشان‌دهندۀ آن است که محتسب در تمامی شئون اجتماعی مردم دخالت داشته است. آنان اغلب، قدرت زیادی داشتند و حتی رجال و بزرگان نیز از آنان واهمه داشتند. از دید تاریخی، در قرون نخست هجری تقریباً در همه شهرهای بزرگ اسلام و کشورهای گوناگون شاهد تأسیس و پیدایش نهاد حسبه هستیم و همواره فرد یا افراد خاصی با عنوان ولی حسبه وجود داشته‌اند که عهده‌دار منصب حسبه در آن شهر یا کشور بوده‌اند. در ایران، از قرن ۶ق به بعد، انتصاب محتسب یکی از مهم‌ترین وظایف سلطان یا حاکم به‌شمار می‌آمده و وزرا و درباریان گماردن چنین فردی را به سلطان توصیه می‌کردند. آخرین فعالیت‌های محتسب در ایران مقارن با دورۀ قاجار است. در این دوره همچنان محتسب‌الممالک عهده‌دار مسئولیت حسبه و احتساب در ایران بود. بر اثر آشنایی ایرانیان با روش‌های زندگی غربی و تأسیس دادگستری، این نهاد از بین رفت. در مصر در عصر خلفای فاطمی محتسبان قدرت فراوانی داشته و حتی قادر به نظارت بر اعمال سلطان و خلیفۀ فاطمی بوده‌اند. لباس آنان بر اساس الگوی خاصی طراحی و دوخته می‌شد و مراتب خاصی نیز بین آنان وجود داشت. در دورۀ عثمانی، این نهاد تشکیلات دقیق و خاصی داشت. افرادِ عهده‌دار این مسئولیت در دورۀ عثمانی نیز محتسب یا احتساب آغاسی نامیده می‌شدند. وظیفۀ خاص آن‌ها نظارت بر بازار و مغازه‌ها و قیمت کالاها بود. طی حکومت سلطان بایزید دوم (حک : ۹۱۸ـ ۸۶۶ق) قانون‌نامۀ خاصی با نام «احتساب قانون‌نامه لری» برای فعالیت محتسبان در عثمانی تنظیم گردید. یکی از وظایف آنان جمع‌آوری انواع مالیات‌ها بود. در ۱۲۷۲ق این نهاد در عثمانی کلاً منحل شد و جای آن را نهاد امنیه (پلیس) گرفت. در اندلس در دورۀ حکومت مسلمانان این نهاد و افراد آن با همان نام محتسب فعالیت داشتند. در هند نیز، از زمان حکومت مسلمانان، که با حکومت بابریان از قرن ۸ق آغاز می‌شود، این نهاد به وجود آمد. در آن‌جا گاه شأن محتسب چنان بالا می‌رفت که سلطان خود عهده‌دار وظیفۀ محتسب می‌شد و گاه این شغل در محاق قرار می‌گرفت. اما، این نهاد همچنان در سراسر حکومت میلمانا در هند وجود داشت. در شمال افریقا، الجزایر، تونس و مغرب نیز از پیدایش دستگاه احتساب و حسبه آگاهی‌هایی هست و دست‌کم تا اواخر قرن ۱۸م گزارش‌هایی از زمینه و حدود فعالیت‌های این افراد وجود دارد.