محکم و متشابه
مُحکَم و مُتشابه
(محکم در لغت به معنای متقن و استوار و متشابه به معنای همسانی دو چیز) این اصطلاح چندبار در قرآن به‌کار رفته است. در جایی همۀ آیات «محکم» (هود، ۱) و در جایی دیگر همۀ آیات را «متشابه» خوانده است که مراد از آن استوار و متقن بودن همه آیات قرآنی و همسانی آن‌ها در زیبایی اسلوب و قدرت خارق‌العادۀ بیان است. امّا در جای دیگری از قرآن، آیات به دو دسته محکم و متشابه تقسیم شده و برخی را محکم و بعضی دیگر را متشابه خوانده است (آل عمران، ۳) و سپس علاوه می‌نماید که کج‌دلان درپی فتنه‌جویی، به متشابهات می‌چسبند. در این مقام، مراد از آیۀ محکم آیه‌ای است که در مدلول خود محکم و استوار باشد و معنای مورد نظر آن به غیر آن اشتباه نیفتد و متشابه به خلاف آن است. موضوع آیات محکم و متشابه از بحث‌انگیزترین مباحث قرآنی است و در معنای آن اختلاف زیادی در میان قرآن‌پژوهان وجود دارد تا آن‌جا که اقوال مربوط به آن را نزدیک به بیست قول دانسته‌اند. برخی محکمات را آیاتی می‌دانند که معنای آن‌ها روشن است اما متشابهات آیاتی هستند که ظاهرشان مراد نیست و معنای واقعی آن‌ها را جز خدا نمی‌داند. این قولی است که در میان علمای اهل سنت مشهور است و نیز علمای شیعه ضمن پذیرش آن عقیده دارند که پیامبر اکرم(ص) و امامان معصوم(ع) نیز تأویل این آیات را می‌دانند. امّا تحقیق بیشتر در این زمینه نشان می‌دهد که اولاً در قرآن کریم آیه‌ای که راهی به تشخیص معنا و مدلول آن نباشد، وجود ندارد. قرآن خود را نور و هادی توصیف می‌کند و آن با گنگ‌بودن آیاتش از بیان واقعی خود سازگاری ندارد. قرآن تدبر در آیات را رافع هرگونه اختلاف قرار می‌دهد (نساء، ۸۲) در صورتی که آیه متشابه، چنان‌که لازمۀ قول یادشده است، با هیچ‌گونه تدبری حل نمی‌شود. در آیه ۷ سوره آل عمران آیات محکمات را اُمّ‌الکتاب توصیف نموده و مفهوم آن این است که آیات محکم مشتمل بر مهمترین مطالب و اساس قرآن‌اند و بقیه آیات متفرع بر آن‌ها هستند یعنی، آیات متشابه از لحاظ معنا به آیات محکم بر‌می‌گردند و به کمک آن‌هاست که باید معانی متشابهات را دریافت. پس آیات قرآنی یا بی‌واسطه محکم‌اند مانند خود محکمات، و یا با واسطه محکم‌اند مانند متشابهات. در روایتی از امام هشتم (ع) آمده است که در اخبار ما متشابه هست مانند متشابه قرآن، پس متشابه آن‌ها را به محکم آن‌ها برگردانید و از خود متشابه پیروی نکنید.که گمراه می‌شوید. از این روایت هم استفاده می‌شود که مفهوم متشابهات با ارجاع آن‌ها به محکمات روشن خواهد شد نه این‌که راهی برای فهم مفهوم و مراد واقعی آن‌ها در دسترس نباشد.