موسیقی گیلان
موسیقی گیلان
موسیقی استان گیلان در دو کانون اصلی، منطقۀ دیلمان در شرق و منطقۀ تالش در غرب، متمرکز است. موسیقی این دو منطقه که تفاوت‌های بسیاری با یکدیگر دارند، در برخی از مناطق مرکزی گیلان به‌هم شبیه می‌شوند. در یک تقسیم‌بندی ساختاری، موسیقی گیلان و دیلمان را می‌توان به چند بخش تقسیم کرد:
مقام‌های آوازی. این مقام‌ها در تمام مناطق گیل‌نشین، به‌ویژه مناطق کوهستانی و کوهپایه‌ای رواج دارند و مهم‌ترین بخش از موسیقی گیلان‌اند. بر‌مبنای این مقام‌ها تعداد بسیاری ترانه، تکه و قطعه‌های سازی و آوازی شکل‌گرفته‌اند. برخی از مهم‌ترین مقام‌ها و آوازها چنین است: گالشی، گیلی، غربتی (غریبی، دیلمانی)، غم‌انگیز، غم‌انگیز شکسته، امیرخوانی، چاروِداری، آبکناری، دشت‌خوانی، گاره‌سری، شرف‌شاهی، پهلوی‌خوانی و رضاخوانی. این آوازها به‌تنهایی یا با همراهی نی یا کمانچه اجرا می‌شوند. علاوه‌براین می‌توان از چاووشی، سحرخوانی، شهادت‌خوانی نام برد که از موسیقی مذهبی نواحی دیگر ایران به موسیقی گیلان راه‌یافته است.
مقام‌ها و قطعه‌های سازی. بسیاری از مقام‌ها و قطعه‌های آوازی به موسیقیِ سازی این ناحیه راه یافته‌اند. اما موسیقیِ سازی این ناحیه قطعات مخصوص به خود نیز دارد که با نمونه‌های آوازی متفاوت‌اند. این مقام‌ها و قطعه‌ها را می‌توان به دو گروه تقسیم کرد: آن‌هایی که چوپانان با نی می‌نوازند و آن‌هایی که با سرنا و نقاره اجرا می‌شوند. گوسَن دوخوان (گوسَن دُمال، نرآبخور)، گوسَن هِگِردان، وَلگ‌سری، گَلَن‌کِشی، برگ‌ریزی و آبکناری ازجمله مقام‌ها و قطعه‌های موسیقیِ سازی گیلان‌اند. علاوه‌براین، تعدادی از منظومه‌های آوازی نیز به موسیقیِ سازی راه یافته و با نی اجرا می‌شوند.
ترانه‌ها و تکه‌ها. این بخش از موسیقی گیلان به دو گروه منظومه‌ها و ترانه‌ها تقسیم می‌شود. زرنگیس، هیبته، حیدرخان، ولی‌خان، شوکتی، رعنا، سَغوری، و کاکوتی ازجملۀ این منظومه‌هایند. ترانه‌های بسیاری در این ناحیه رواج دارند که مضمون‌های عاشقانه، حماسی، و تاریخی دارند یا منعکس‌کنندۀ شرایط کار در شالیزارها و مزرعه‌هایند. برخی از این ترانه‌ها را فقط زنان اجرا می‌کنند که در این میان ترانه‌های کار از ویژگی خاصی برخوردارند. لالایی‌ها و نوروزخوانی‌ها نیز ازجمله بخش‌های این نوع موسیقی به‌شمار می‌روند. در منطقۀ دیلمان دو نوع رقص رایج است: یکی رقص مردان که به رقصِ پا معروف است و آهنگ آن دیلمان دادو است و دیگری رقص زنان که موسیقی آن آهنگ وَلگ‌سری است. رقص قاسم‌آبادی نیز در مناطق شرقی گیلان رواج دارد. سازهای ناحیۀ گیلان عبارت‌اند از لَلـه (نی چوپانی)، سرنا، نقاره، نی‌لبک، نوعی کرنا، کمانچه، تشت (لگن)، دایره، و کرب.