نامه های ایرانی
نامه‌های ایرانی (Lettres Persanes)
نخستین اثر مونتسکیو، منتشرشده به فرانسوی در ۱۷۲۱ هم‌زمان در آمستردام و کولونی، بدون نام نویسنده. این اثر به‌طور کلی داوری سختگیرانه و گاه بدبینانۀ مونتسکیو و سرشار از نکته‌سنجی وی دربارۀ عصر خود و تمدن غرب و خُلقیاتِ مردم پاریس در زیر نقاب تخیل است. مونتسکیو بیان مقصود خود را در قالب نامه (تقریباً ۱۴۰ نامه) ریخته است؛ نامه‌های دو شخصیت فرضی ایرانی با نام‌های ریکا و اوزبک که به اروپا سفر کرده‌اند و با یکدیگر و دوستان ایرانی خود نامه‌نگاری می‌کنند، و سرانجام پس از بازگشت به اصفهان به سفر خود پایان می‌دهند. اگرچه مونتسکیو در تألیف نامه‌های ایرانی نوعی نگارش را می‌آزماید که جنبۀ علمی آن اندک و به‌ظاهر سبک‌مایه است، این اثر نمایانگر روش‌بینی، حس مشاهدۀ قوی و دانش بالای اوست. ازجمله موضوعاتی که در این نامه‌ها بدان‌ها پرداخته شده است: عشوه‌آمدن زنان، رقابت زنان در سن و سال‌های مختلف، تئاتر، بیکاران پاریسی، کافه‌های مجمع ادبا، قمار، زندگی درباریان، و تفنن‌ها و هوس‌بازی‌های مُد. مونتسکیو در ادامۀ نامه‌ها به‌تدریج از بُعد اخلاقی فاصله می‌گیرد و با لحنی جدی و خالی از ریشخند و به‌صورتی تحقیقی همچون مردی سیاسی جلوه می‌کند، که به جامعه بیشتر از فرد علاقه دارد و بیشتر فرد را مسئول فساد اجتماعی می‌داند، او در این دسته از نامه‌ها با موضوعاتی چون اَشکال مختلف حکومت و دستگاه قضایی به شرح نهادهای استبدادی در فرانسه پرداخته است. دستۀ دیگری از نامه‌ها در انتقاد از نهادهای دینی و جوهر مسیحیت، و جدال‌های کلامی است. از حدود نامۀ صدم به‌بعد، مونتسکیو وارد بحثی جدلی در مسائل تاریخی و جامعه‌شناسی می‌شود که می‌توان آن را مقدمه‌ای بر روح‌القوانین او دانست. موضوعاتی از‌قبیل جمعیت‌شناسی، تغییرات میزان زادوولد و ارتباط آن‌ها با عوامل اجتماعی، امور اقتصادی و قوانین. در نامه‌های ایرانی، مونتسکیو در مقام حکیمی اخلاقی چندان توفیقی نیافته است، اما انتقادهای او از نهادها، بررسی تطبیقیِ رژیم‌های سیاسی و آراء جامعه‌شناسانه بسیار پُرمایه است. این اثر که جدا از روح شرقی و تأثیرگذارش، آینه‌ای تمام‌نما از خُلقیات اجتماعی و سیاسی آن روزگار است، پس از انتشار به‌سرعت پرآوازه شد و در طی قرن ۱۸ بارها و بارها به‌چاپ رسید. نامه‌های ایرانی در ۱۳۲۰ش نیز به فارسی در تهران چاپ شده است.