نوسنگی
نوسنگی (Neolithic)
آخرین دوره از «عصر سنگ[۱]». مشخصۀ دورۀ نوسنگی ظاهرشدن جماعت‌های کشاورز اسکان‌‌یافته‌ای بود که جانوران اهلی را نگهداری می‌کردند و علاوه‌بر سفالگری، ابزارهای سنگی پیشرفته و ظریف می‌ساختند. دورۀ نوسنگی در نقاط مختلف جهان در زمان‌های متفاوتی آغاز شد و پایان یافت. برای نمونه، نخستین جماعت‌های نوسنگی در حدود ۹هزار سال پیش در خاورمیانه ظاهر شدند و پس از آن‌ها جماعت‌های مشابهی در مصر، هند و چین شکل گرفتند. در اروپا، کشاورزی در حدود ۶۵۰۰پ‌م در منطقۀ بالکان و دریای اژه[۲] آغاز شد و در حدود ۱۰۰۰پ‌م در شمال و شرق این قاره گسترش یافت. با شروع «عصر مفرغ[۳]»، یعنی زمانی که انسان‌ها کار با فلز را شروع کردند، دورۀ نوسنگی پایان یافت. بقای برخی از فرهنگ‌های عصر سنگ تا قرن ۲۰، به‌‌خصوص در مناطق دورافتادۀ گینۀ نو[۴]، باقی بود. عصر سنگ را به دوره‌های پارینه‌سنگی[۵]، میان‌سنگی[۶] و نوسنگی تقسیم کرده‌اند. در دورۀ اول، ابزارها را صرفاً با ضربه‌زدن و خردکردن سنگ‌ها شکل می‌دادند، اما در دورۀ آخر، ابزارهای سنگی را تراش و صیقل دادند. مردمان دورۀ نوسنگی، برخلاف تصور عمومی، پیشرفته و فهمیده بودند و این امر را از بنا‌های یادبود عظیم خرسنگی[۷] که بر پا کرده‌اند، مانند استونهنج[۸] در انگلستان، کارناک[۹] در فرانسه و گانتیا[۱۰] در گوتسو[۱۱]، می‌توان تشخیص داد. در مالت[۱۲]، یک معبد سنگی بزرگ زیرزمینی با نام هیپوگیوم[۱۳] کشف شد که در نوع خود بی‌نظیر است و به این دوره تعلق دارد. مردمان دورۀ نوسنگی از طرف قارۀ اروپا و در طول جادۀ ساحلی اقیانوس به‌سمت بریتانیا حرکت کردند و در آن‌جا مهاجرنشین‌هایی تشکیل دادند. آن‌ها تمدن پیشرفته‌ای بر پایۀ کشاورزی و دامداری پدید آوردند. تجارت پررونق سنگ چخماق و تبرهای سنگی، مثلاً از لانگدیل[۱۴] در کامبریا[۱۵]، نیز برقرار بود. بریتون‌های دورۀ نوسنگی تعداد زیادی بنای سنگی، از‌جمله استونهنج، بر‌پا کردند و اردوگاه‌های خاکی با راه‌هایی ساختند که در آن‌ها خندق ایجاد کرده بودند، مثل قلعۀ میدن[۱۶] در دورسِت[۱۷]. در جنوب غربی چند مسیر چوبی در طول سامرست لِوِلز[۱۸] دیده می‌شوند که به حدود ۴۰۰۰پ‌م می‌رسند و نشان می‌دهند که شبکۀ پیشرفته‌ای از ارتباطات وجود داشته است. برخی از مردم سفالینه‌های خانگی می‌ساختند که شکل آن‌ها را از ظروف چرمی و پوستی الهام می‌گرفتند. گوسفند، گاو، بز و خوک را نیز اهلی می‌کردند. عصر نوسنگی در فلات ایران در حدود ۸۰۰۰پ‌م آغاز شد و در حدود ۵۰۰۰ تا ۴۵۰۰پ‌م با پیدایش فلزکاری و آغاز عصر مس‌ـ سنگ به‌پایان رسید. در عصر نوسنگی جوامع انسانی ساکن در فلات ایران، ابزارهای سنگی کوچک‌تر و ظریف‌تر می‌ساختند و نیز اولین گام‌ها را برای کشاورزی و دامداری و سفالگری برمی‌داشتند؛ اولین روستاهاي کوچک پدیدار می‌شدند. در عصر نوسنگی، انسان هنوز با فن فلزکاری آشنا نبود.