وزن (شعر)
وزن (شعر)(meter)
در اصطلاح ادبی آرایش کلمات با نظم و تناسبی که در اصوات ملفوظ ایجاد می‌شود و گوش آن نظم و تناسب را درک کند، کلامی را که دارای چنین نظم و تناسبی است کلام موزون می‌خوانند. بیشتر قدما وزن را جزئی اساسی در شعر می‌دانند. حتی منطقیان قدیم هم که شعر را کلام مخیل می‌خواندند وجود وزن و قافیه را برای شعر ضروری می‌پنداشتند. چنان‌که خواجه نصیرالدین طوسی وزن را به‌سبب خیال‌انگیزی از فصول ذاتی شعر می‌داند. وزن شعر در زبان‌های مختلف یکسان نیست. ساختار، طبیعت و ویژگی هر زبانی وزن خاصی را ایجاب می‌کند و بدین‌سبب غالباً اهل یک زبان از اشعاری که در وزن‌هایی مغایر با ویژگی‌های زبان خود سروده می‌شود، استقبال نمی‌کنند و حتی آن‌ها را موزون نمی‌پندارند. از این‌روست که خواجه نصیرالدین طوسی از وزن حقیقی و وزن مجازی سخن می‌گوید و وزن اشعاری مانند خسروانی‌ها را که منطبق با عروض فارسی نیست وزن مجازی می‌داند. انواع وزن شناخته‌شده در اشعار زبان‌های مختلف عبارت‌اند از ۱. وزن کمّی یا امتدادی که اساس آن بر کمیت هجاها یعنی نظم هجاهای بلند و کوتاه در مصراع‌های یک شعر است. این نوع وزن به زبان‌هایی تعلق دارد که در آن‌ها مصوت‌ها به کوتاه و بلند تقسیم می‌شوند و دارای هجاهای کوتاه، بلند و در برخی زبان‌ها هجاهای کشیده هستند و امتداد هجاهای کوتاه، بلند یا کشیده ثابت و مشخص است. وزن شعر در زبان‌های سانسکریت، یونانی و لاتینی از نوع کمّی است. وزن شعر فارسی و عربی نیز که موضوع علم عروض است چنین وزنی است. ۲. وزن ضربی یا تکیه‌ای: در زبان‌هایی که در آن‌ها هجای تکیه‌دار اصل است و هجاهای بی‌تکیه سریع‌تر تلفظ می‌شود ممکن است از این وزن استفاه شود. اساس این وزن بر تساوی تکیه‌ها در هر مصراع شعر است. وزن شعر در انگلیسی قدیم و آلمانی چنین است. اگرچه در زبان فارسی تکیه وجود دارد اما چنین وزنی برای فارسی‌زبانان قابل درک نیست. ۳. وزن آهنگی: خاص برخی از زبان‌های آسیای شرقی مانند چینی و ویتنامی است که در آن‌ها زیر و بم تلفظ‌کردن کلمات تک‌هجایی می‌تواند باعث تغییر معنا شود. ۴. وزن عددی یا شماری یا وزن هجایی: در این نوع وزن فقط تعداد هجاهای هر مصراع با یکدیگر برابر است. این وزن مخصوص زبان‌هایی است که در آن‌ها کوتاه و بلند‌بودن مصوت‌ها، وجود تکیه و زیر و بمی نقشی ندارد. مانند زبان‌های فرانسوی، اسپانیایی و ژاپنی. در زبان فارسی برخی شاعران مانند ابوالقاسم لاهوتی سعی در سرودن شعر در این وزن داشتند که توفیق چندانی نیافتند. گویا شعر ایرانیان پیش از اسلام وزن هجایی داشته است. ۵. وزن ضربی ـ هجایی: در این نوع وزن هم تعداد تکیه‌ها حساب می‌شود، هم تعداد هجاها مانند وزن شعر انگلیسی امروز.