کتانی، محمد بن جعفر (فاس ۱۸۵۸ـ۱۹۲۷)

کَتّانی، محمّد بن جعفر (فاس ۱۸۵۸ـ۱۹۲۷)

مورخ، زندگی‌نامه‌نویس و صوفی مراکشی. منتقد آشتی‌ناپذیر استعمار فرانسه و سخنگوی جنبش پان‌اسلامیسم بود. تحصیلات مدرسی سنتی داشت و آثار اولیه‌اش دربارۀ فقه و حدیث بود. مجموعۀ حجیمی که در شرح حال ناموران، فرمانروایان و علمای زادگاهش نوشت گواه استادی کتانی در تاریخ مغرب عربی و دانش ژرف او در سنت علم‌الرجال محلی است و دقت او در این کتاب، آن را به الگویی برای این ژانر بدل کرده است. کتانی، که شاهد اشغال مراکش به‌دست فرانسه بود، از سست‌عنصری و تسلیم‌طلبی حاکمان مراکش به خشم آمد و اعتراض خود را با مهاجرت به مدینه (۱۹۱۰) نشان داد. از مدینه هم‌میهنان خود را به ترک دیار فرامی‌خواند و استدلال می‌کرد که فرد مسلمان نمی‌تواند در سرزمینی زندگی کند که کفار بر آن حکم می‌رانند. سپس به دمشق رفت و با مسلمانان سوری در مبارزه با فرانسویان همکاری کرد. به‌رغم پای‌بندی به خلوص صوفیانه‌اش، با بسیاری از نکات برنامه‌های ناسیونالیستی و پان‌اسلامیستی شکیب ارسلان و رشید رضا، که هر دو سخت با اسلام صوفیانه مخالف بودند، هم‌نوا بود و در آخرین‌ آثار خود مدعی اصلاحاتی در اسلام شد. او اسلام را تنها نیروی قادر به معارضه با سیطرۀ غرب بر سرزمین‌های اسلامی می‌شمرد.