گیاه

از ویکیجو | دانشنامه آزاد پارسی

گیاه (plant)

گياه

موجود زندۀ ظاهراً غیر متحرک، دارای توانایی فتوسنتز، دیوارۀ یاخته‌ای سلولزی، و یاخته‌های پیچیده. برخی از گیاهان انگل توانایی فتوسنتز را از دست داده‌اند، ولی هنوز گیاه محسوب می‌شوند. گیاهان خود‌خوراک‌ساز (اتوتروف)[۱]اند، به این معنی که با استفاده از آب و دی‌اکسید کربن کربوهیدرات می‌سازند و در همۀ زنجیره‌های غذایی اولین تولیدکننده‌اند. بنابراین، همۀ شکل‌های حیات به آن‌ها وابسته‌اند. گیاه در چرخۀ کربن نقش حیاتی دارد و دی‌اکسید کربن اتمسفر را مصرف و اکسیژن آزاد می‌کند. گیاه‌شناسی[۲] علم بررسی گیاهان است. ساده‌ترین گیاهان یک پیکر با نام ریسه (تالوس)[۳] دارند که روی آن اندام‌های تولیدمثلی تشکیل می‌شود. ساده‌ترینِ همۀ آن‌ها جلبک‌های رشته‌ای، مانند اسپیروژیر[۴]ند که از زنجیری از یاخته‌ها تشکیل شده است. جلبک‌ها[۵]، خزه‌ها[۶]، و جگرواشان[۷] حالت‌های پیشرفته‌تری دارند، بدین معنی که پیکره‌های سادۀ پریاخته‌ای با مناطق تغییریافتۀ ویژه دارند که اندام‌های تولیدمثلی روی آن‌ها پدپد می‌آیند. سرخس‌ها، پنجه‌گرگیان، و دم‌اسبیان[۸] (سرخس‌گیاهان[۹]) از لحاظ ریخت‌شناسی در رتبۀ بالاتر قرار دارند. سرخس برگ‌ یا فروندهای برگ‌مانند ایجاد می‌کند که در سطح زیرین آن‌ها هاگدان‌های حاوی هاگ پدید می‌آید. هاگ‌ها پس از رها‌شدن و جوانه‌زنی، پیکرهای کوچک مستقلی ایجاد می‌کنند که حامل اندام‌های جنسی‌اند؛ بنابراین، سرخس مانند سایر نهان‌زادان آوندی و برخی جلبک‌ها در چرخۀ زندگی خود دارای دو نسل کاملاً متفاوت است (← تناوب نسل ها). نهان‌زادان آوندی دارای بافت‌های اختصاصی هدایت‌کنندۀ آب‌اند که باعث می‌شود در زمرۀ گیاهان آوندی گنجانده شوند. گیاهان آوندی شامل همۀ گیاهان دانه‌دار، یعنی بازدانگان[۱۰] (مخروطیان[۱۱]، سرخدار[۱۲]ها، سیکاد[۱۳]ها و ژینکو[۱۴]) و نهان‌دانگان[۱۵] (گیاهان گلدار[۱۶])، می‌شود. گیاهان دانه‌دار[۱۷] بزرگ‌ترین گروه و از نظر ساختاری پیچیده‌ترین گیاهان‌اند. هر گیاه معمولاً سه قسمت دارد: ریشه، ساقه، و برگ. ساقه‌ به سمت بالا و گاهی زیر زمین رشد می‌کند. ساختار یاخته‌ای ساقه به نحوی طراحی شده است که در آن آب و املاح از ریشه‌ به برگ‌ها در درون آوند آبکشی[۱۸]، و قندها از برگ‌ها به ریشه درون آوند آبکشی حرکت می‌کند. برگ با فتوسنتز برای گیاه غذا تولید می‌کند. محل این فرآیند کلروپلاست[۱۹]ها در یاخته‌های برگی است. گل و مخروط برگ‌های تغییرشکل یافته‌ای‌اند که به حالت گروهی آرایش یافته‌اند و اندام‌های تولیدمثلی ایجادکنندۀ میوه و دانه را فرا می‌گیرند. اتحادیۀ حفاظت جهانی[۲۰] در ۱۹۹۸ فهرستی از گیاهان در معرض تهدید جهان را منتشر کرد. این فهرست شامل ۳۳,۷۹۸ گونه از گیاهان آوندی (گیاهان گل‌دار، سرخس‌ها، سیکادها و مخروطیان) است. به عبارت دیگر، یک‌هشتم از ۲۷۰هزار گونه گیاهان آوندی زمین در حال حاضر در معرض تهدیدند. سنگواره‌های گیاهی قدیمی‌ترین سنگوارۀ گیاهان خشکی مربوط به هاگ‌ها و شبیه هاگ‌های برخی از گیاهان پست است. پژوهشگران امریکایی در مارس سال ۲۰۰۰، کشف قدیمی‌ترین سنگواره شناخته‌شده تا آن زمان را اعلام کردند. قدمت هاگ‌های گیاهی بین ۵۰۰میلیون و ۵۱۰میلیون سال است که در گراند کنیون آریزونا کشف شده‌اند. Cooksonia pertoni، گیاه سنگوارۀ کوچکی به اندازۀ چند سانتی‌متر و متعلق به ۴۰۰میلیون سال پیش است که جد همۀ گیاهان عالی (آوندی) به‌شمار می‌آید. شاهد سنگواره‌ای کشف شده در شراپشر[۲۱] بسیاری از ویژگی‌های ضروری گیاهان عالی را دارد که برجسته‌ترین این ویژگی‌ها، برخورداری از لوله‌های مستحکمی است که باعث می‌شود گیاهان روی پای خود بایستند، به سمت بالا رشد کنند، و آب را به یاخته‌های موجود در رأس شاخه‌ها برسانند. اولین گیاهی که توالی ژنوم آن در سال ۲۰۰۰ تعیین شد، رَشادی اروپایی[۲۲] بود. این گیاه دارای ۲۶هزار ژن است که تا امروز فقط ۳هزار ژن آن به‌صورت دقیق مطالعه شده است.

 


  1. autotrophs
  2. botany
  3. thallus
  4. spirogyra
  5. seaweeds
  6. mosses
  7. liverworts
  8. horsetails
  9. pteridophyes
  10. gymnosperms
  11. conifers
  12. yews
  13. cycad
  14. ginkgos
  15. angiosperms
  16. flowering plants
  17. seed plants
  18. phloem
  19. chloroplast
  20. World Conservation Union
  21. Shropshire
  22. Arabidopsis thaliana