سرایان، شهرستان
سرایان، شهرستان (County) Sarayan
واقع در نواحی شمال مرکزی استان خراسان جنوبی، به مرکزیت شهر سرایان. اگرچه این منطقه به دلیل قرار داشتن در گسترۀ خراسان بزرگ، از زمان اشکانیان جزو قلمرو آنان و سپس ساسانیان بوده، اما شواهد باستان‌شناختی چندی گواه بر استقرار جوامع انسانی در این منطقه از دوره‌های پیش از تاریخ است. در دورۀ ساسانیان و سده‌های اولیه و میانی اسلامی سرایان جزو ایالت قهستان بوده. در تمام این دوره‌ها در منابع اسلامی نشانی از اسم سرایان نیست؛ اگرچه دور از ذهن نیست که به دلیل حضور پررنگ اسماعیلیان در قهستان و در اختیار گرفتن قلاع منطقه، به احتمال سرایان در سده‌های 5 و 6ق منطقه‌ای پررونق بوده. از این دوره (دورۀ حکومت سلجوقیان) محوطه‌های باستانی چندی در سرایان کشف و بررسی شده است. در دورۀ صفویه چندین کاروانسرا و آب‌انبار و بناهای دیگر در منطقۀ سرایان ساخته شده که آثار برخی از آنها هنوز برجاست. در دورۀ معاصر و با ایجاد استان خراسان، سرایان قصبه‌ای و مرکز دهستان بخش حومۀ شهرستان فردوس بود. آبادی سرایان در اوایل دهۀ 1320ش به شهر ارتقاء یافت و در سال 1337ش دهستان سرایان از بخش مرکزی شهرستان فردوس (بخش حومه در آن زمان) جدا و به یک بخش مستقل با مرکزیت شهر سرایان تبدیل شد. پس از تقسیم استان خراسان به سه استان در سال ۱۳۸۴، بخش سرایان از شهرستان فردوس جدا شده، به شهرستان تبدیل شد و به استان خراسان جنوبی ملحق گردید. در اواخر سال 1387ش نام بخش مرکزی شهرستان سرایان به آیسک[۱] تغییر داده شد.
شهرستان سرایان متشکل است از 2 بخش، 4 دهستان (با حدود 70 روستای مسکونی) و 3 شهر: بخش آیسک (مشتمل بر دهستانهای آیسک و مصعبی[۲]، و شهرهای سرایان و آیسک به مرکزیت شهر آیسک)، و بخش سه‌قلعه (مشتمل بر دهستانهای سه‌قلعه و دوکوهه، به مرکزیت شهر سه‌قلعه). شهرهای آیسک و سه‌قلعه به ترتیب در سال‌های 1378 و 1381ش از وضعیت روستایی به شهر ارتقاء یافته‌اند. براساس سرشماری سراسری سال 1395ش، جمعیت شهرستان سرایان 33,312نفر و از این مقدار بیش از 70درصد شهرنشین و حدود 30درصد ساکن نقاط روستایی بوده‌اند. شهرستان سرایان در غرب با شهرستان فردوس، در غرب جنوبی با شهرستان طبس، در جنوب با شهرستان خوسف، در جنوب شرقی با شهرستان بیرجند، در شرق با شهرستان قائنات، و در شمال با شهرستان گناباد (در استان خراسان رضوی) محدود شده است.