ابوریحان بیرونی (خوارزم ۳۶۲ـ غزنه ۴۴۰ق)

ابوریحان بیرونی;
زادروز	خوارزم ۳۶۲ق;
درگذشت	غزنه ۴۴۰ق
محل زندگی	ایران، هند
ملیت	ایرانی
شغل و تخصص اصلی	ریاضی دان و منجم
شغل و تخصص های دیگر	جغرافی دان، مردم شناس و هندپژوه
آثار	القانون المسعودی؛ الآثارالباقیه عن القرون الخالیه؛ تحدید نهایات الاماکن لتصحیح مسافات المساکن؛ مقالة فی النسب التی بین الفلزات و الجواهر و الحجم؛ افراد المقال فی امر الظلال؛ استخراج الاوتار فی‌ الدائره؛ پاتَنْجلی؛ التفهیم لاوائل صناعةالتنجیم؛ تحقیق ماللهند؛ الصیدنه
گروه مقاله	ریاضیات

ریاضی‌دان، منجم، مردم‌شناس و هندپژوه بزرگ. در خانواده‌ای ایرانی و شیعه در بیرون شهر خوارزم به دنیا آمد و به همین سبب به بیرونی شهرت یافت. اوایل عمرش را در موطن خود گذراند و به خوارزمشاهیان آل عراق پیوست و نزد ابونصر عراق، استاد برجسته ریاضی، به فراگرفتن علوم پرداخت. پس از انقراض خاندان آل عراق مدتی به ری و از آن‌جا به جرجان رفت و در دربار شمس‌المعالی قابوس بن وشمگیر به کار علمی پرداخت و سرانجام باز به موطنش خوارزم بازگشت. در زمان شورش خوارزم و کشته‌شدن خوارزمشاه و هنگام لشکرکشی سلطان محمود غزنوی در آن‌جا بود و سلطان او را با خود به پایتختش غزنه برد و شغل رسمی منجمی دربار را به عهده گرفت. در لشکرکشی‌های محمود به هند همراه او بود و مدت‌ها در هند اقامت داشت، زبان سانسکریت را آموخت و با معارف هندی آشنا شد. با مرگ محمود که مردی متعصب بود و به سلطنت‌رسیدن فرزندش مسعود، بیرونی آسایش خاطر یافت و در همین زمان مهم‌ترین اثرش قانون مسعودی را که دایرةالمعارف نجوم و هیئت و ریاضیات است نوشت. شاید همین تغییر حکومت بود که به او مجال داد بار دیگر به زادگاهش سفر کند، زیرا در «زندگی‌نامه» خود می‌گوید که بیش از ۴۰ سال در جست‌وجوی نسخه‌ای از آثار مانویان بود و سرانجام وقتی در خوارزم بود آن را به دست آورده است. بیرونی در ۶۳سالگی فهرستی از تألیفات محمد بن زکریای رازی فراهم آورد و در ضمن آن فهرستی از آثار خود را هم ذکر کرد که شامل ۱۱۳ عنوان است. امروزه حدود ۲۰ اثر او به‌جا مانده است که برخی از مهم‌ترین آن‌ها عبارت‌اند از: ال'آثارالباقیه عن القرون‌الخالیه دربارۀ تقویم و گاه‌شماری ملل و اقوام مختلف و آداب و رسوم و جشن‌ها و مراسم آنان؛ تحدید نهایات الاماکن لتصحیح مسافات المساکن درباره مختصات جغرافیایی مناطق مختلف جهان؛ مقالة فی النسب التی بین الفلزات و الجواهر و الحجم درباره چگالی و وزن مخصوص مواد؛ افراد المقال فی امر الظلال که رساله‌ای جامع در مورد ماهیت نور و سایه و انعکاس نور است؛ استخراج الاوتار فی‌ الدائره درباره محاسبه وتر یا سینوس و علم مثلثات؛ پاتَنْجلی ترجمه و تفسیر کتابی هندی (یوگاسوترا) دربارۀ مسائل فلسفی و عرفانی؛ التفهیم لاوائل صناعةالتنجیم در مقدمات هندسه، حساب، هیئت و نجوم به طریق سؤال و جواب به دو زبان عربی و فارسی برای دختری به نام ریحانه بنت حسن نوشته است؛ تحقیق ماللهند درباره سرزمین هند و معارف آن که مهم‌ترین کتاب درباره هندشناسی تا قرن نوزدهم است؛ القانون المسعودی که چنان‌که گفته شد دایرةالمعارف علم نجوم و هیئت است. آخرین کتاب او که در ۸۰سالگی و در آخر عمر خود نوشت الصیدنه نام دارد که درباره داروها و داروشناسی و معرفی حدود ۷۲۰ داروست. صفت بارز ابوریحان بیرونی عطش او برای دستیابی به معرفت عینی بود. از هر سندی که به دستش می‌رسید نهایت استفاده را می‌کرد و در این کار روح انتقادی و تحلیل علمی او جلوه‌گرست. میلی شدید به تحقیق مستقیم پدیده‌های طبیعی داشت که با ساختن آلات و ابزار علمی و تمایل به دقت در مشاهدات همراه بود. او بی‌شک یکی از شاخص‌ترین چهره‌های علم و فرهنگ در همۀ دوران‌هاست.