حی بن یقظان
حَیِّ بْنِ یَقْظان
(ترجمه به فارسی با عنوان زندۀ بیدار) داستانی رمزی و آکنده از رموز فلسفی و عرفانی، نوشتۀ ابن طفیل اندلسی. مؤلف پیش از ورود به داستان به پاره‌ای از مبانی فلسفیِ فارابی، ابن سینا و غزالی خرده گرفته است. داستان از آن‌جا شروع می‌شود که خواهر پادشاهی در پنهان با مردی ازدواج می‌کند و در پی بار گرفتن و وضع حمل، فرزند خود را در تابوتی می‌نهد و به دریا می‌افکند. آب طفل را به جزیره‌ای می‌برد که در آن‌جا آهویی بچه‌مرده متکفل تربیت و شیردادن وی می‌شود؛ از این قسمت به بعد سیر معرفت‌شناسی انسان به صورت بدیعی شرح داده می‌شود؛ طفل درپی شناخت جهان محسوس با تنبه بر قوای خود به ادراک معانی کلی و طبیعی نائل می‌شود و از آن‌جا به شناخت ماوراء مادّه سوق می‌یابد و مثلاً به وجود روح و وجود غایی پی می‌برد. در این مرحله «ابسال»، فرزانه‌ای از جزیرۀ مسکون همسایه به آن جزیره آمده و «حی»، یعنی همان طفل را که چونان فرزند طبیعت بازنموده می‌شود، با مفاهیم الهی آشنا می‌کند که درپی آن، «حی» به ارزش نبی و مقام او نائل می‌شود. بخش‌های انتهایی داستان که با مطالب سلوکی و عرفانی همراه است گویای اصل توافق شرع و عقل است که خمیرمایۀ فکر ابن طفیل است. مولف در پرداختن این قصۀ شگفت جز توجه به دو رسالۀ مختصر از ابن سینا و شیخ اشراق از بخشی از حکایت زندگی موسی پیامبر و نمرود هم بهره برده است.
این اثر را بدیع‌الزمان فروزانفر با نام زندۀ بیدار به فارسی ترجمه کرده و نخستین بار در سال 1343 توسط بنگاه ترجمه و نشر کتاب در 174 صفحه منتشر شده است. آخرین چاپ (هفتم) شرکت انتشاراتی علمی فرهنگی (بنگاه ترجمه و نشر کتاب سابق) به سال 1391 در 184 صفحه، مشتمل است بر مقدمۀ مختصری از سید مصطفی حسینی طباطبایی (با امضای انتشارات) که در آن به صورت خیلی فشرده به معرفی کتاب و چند ایراد معدود ترجمۀ فروزانفر اشاره کرده؛ مقدمۀ مترجم (فروزانفر)؛ ترجمۀ متن حی بن یقظان؛ و ضمایم که مشتمل است بر: ترجمۀ حی بن یقظان ابن سینا و ترجمۀ قصۀ غربةالغربیۀ سهروردی. پیش از ضمایم ذکر شده که ترجمۀ ابن سینا را از کتاب «ابن سینا و تمثیل عرفانی» (طبع انجمن آثار ملی به اهتمام هانری کوربن- 1331ش) و ترجمۀ قصۀ غربةالغربیۀ سهروردی را از «مجموعۀ دوم از مصنفات شیخ اشراق» (طبع انستیتوی ایران و فرانسه به اهتمام هانری کوربن، تهران- 1331) اخذ کرده‌اند. پس از چاپ اخیر کتاب، زندۀ بیدار به كوشش مجيد جهانی نوق توسط موسسۀ انتشارات دانشگاه تهران نیز به سال 1392 در 140 صفحه چاپ و منتشر شده است.