بودا، آیین
بودا، آیین (Buddhism)
از آیین‌های بزرگ جهان، پدیدآمده در قرن ۵پ‌م در هند، براساس تعالیم بودا. بنابر اصل اول از اصول عقاید بودایی همۀ پدیده‌های جهان هستی در سه صفتِ ناپایداری، ناگواری، و نداشتن جوهری ماندگار (از قبیل روح) مشترک‌اند. همۀ موجودات، ازجمله خدایان اسطوره‌ای، در این صفات مشترک‌اند، ولی از رهگذر اشراق می‌توانند به رهایی برسند. دو مذهب اصلی آیین بودا، تراوادا[۱] (یا هینایانا[۲]) در جنوب شرقی آسیا و مهایانا[۳] در شمال و شرق آسیاست. کیش لاما[۴] در تبت[۵] و آیین ذن[۶] در ژاپن دو شاخه از شاخه‌های متعدد مذهب مهایانا را تشکیل می‌دهند. بنابر آمار سال ۲۰۰۰ جمعیت بوداییان بالغ بر ۳۷۱میلیون نفر بوده است.
متون مقدس. فقط بوداییان سینهالی (سری‌لانکا) مجموعۀ کامل و معتبری از متون بودایی دارند که به زبان پالی است؛ دیگر فرقه‌های بودایی این متون را با تفاوت‌هایی به زبان سانسکریت دارند. متون مقدس به سه دسته، موسوم به تری‌پیتاکا[۷] (سه سبد)، تقسیم می‌شوند: وینایا ـ پیتاکا[۸](انضباط)، فهرست تخلفات و قواعد زندگی؛ سوترا ـ پیتاکا (گفتار)[۹] یا دارما[۱۰] (مرام)، تعریف آیین بودا از زبان بودا و شاگردانش؛ و اَبهی دهارما ـ پیتاکا (دنبالۀ مرام)[۱۱]، دیگر بحث‌های اعتقادی جدیدتر.
اصول عقاید. نفس (یا روح) ناپایدار و همواره در معرض دگرگونی و تباهی است. دلبستگی به امورِ ناپایدار سبب وهم، رنج، آزمندی، و کینه می‌شود و احساس انانیّت را می‌پروراند. اعمالی که به خود ـ رهایی نظر دارند «توفیق» نامیده می‌شوند و انجام آن‌ها به اشراق می‌انجامند. بودا در چهار حقیقت ناب[۱۲] به وجود و منشأ رنج اشاره کرد و طریقت هشت‌گانه[۱۳] را راه رهایی از آن دانست. هدف نهایی سلوک در طریقت هشت‌گانه نیل به نیروانا (خاموشی)[۱۴]، نابودی همۀ امیال، است. بیشترین تکریم، نثار نخستین بودا (سیّدارتَه گائوتَمَه[۱۵] بنیادگذار آیین بودا) می‌شود، سلسله‌ای که بودای آینده‌اش (مَئیتریا[۱۶]) در حدود ۳۰۰۰م ظهور خواهد کرد.
تِراوادا. مکتب پیران، نیز مشهور به هینایانا یا محمل کوچک، مذهبی از آیین بوداست که بیشتر در جنوب شرقی آسیا (سری‌لانکا، تایلند، میانمار[۱۷]) رایج است. تراوادا راهِ شکستن چرخۀ سَمسارا[۱۸] یا مرگ و نوزایی را مراقبه و زندگی فقیرانه می‌داند. مراتبی که انسان می‌تواند کسب کند عبارت‌اند از: اَرَهَت/آرهت[۱۹]، شخصی که با راهنمایی یک بودا به کنه حقیقت امور پی می‌برد؛ پاچکابودا[۲۰]، بیدار‌شده‌ای که تنها زندگی می‌کند و تعلیم نمی‌دهد؛ و بودای کاملاً بیدار‌شده. متون مقدس تراوادا به زبان هندوآریایی پالی است که ریشه در شمال هند دارد. آیین بودا در هند تا قرن ۱۳م زیر فشار هندوئیسم، که آن را بدعتی برای خود می‌دید، تقریباً به‌کلی از صحنه خارج شد؛ ولی اکنون نزدیک به ۵میلیون پیرو در این کشور دارد و رو‌به رشد است.
مهایانا. یا محمل بزرگ، کمابیش همزمان با مسیحیت پا گرفت. این مذهب از شخص می‌خواهد که نه تنها خود بکوشد که به نیروانا برسد، بلکه بودای معلم، یا بُدهی‌سَتوا[۲۱]، شود تا دیگران را نیز برهاند. از این‌رو، آیین‌هایی حول بوداها و بدهی‌ستواها شکل گرفت. همچنین، مهایانا بر شونیاتا[۲۲]، یا فهم تجربی پوچی همۀ چیزها، حتی خودِ آیین بودا، تأکید دارد. قلمرو مذهب مهایانا چین، کُره، ژاپن، و تبت است. این مذهب در قرن ۶م با تعالیم بودی‌دارما[۲۳] به چین رفت و مکتب چان[۲۴] را پدید آورد که از قرن ۱۲م در ژاپن با نام ذِن بودیسم[۲۵] مشهور شد. مراقبۀ خاموش همراه با دخالت‌های سرزدۀ استاد، برای بیداری ذهن، محور ذن را تشکیل می‌دهد. در ژاپن، سوکا گاکّائی[۲۶] (انجمن خلق ارزش) که در ۱۹۳۰ برای مردم عادی تأسیس شد، وعده می‌داد که با ایمان خالصانه به عواید مادی آنی می‌توان دست یافت. این کیش در دهۀ ۱۹۸۰ بیش از ۸میلیون خانوار پیرو داشت. مکتب باطنی[۲۷]، تانترایی[۲۸]، یا الماس در تبت و ژاپن رواج دارد و معتقد است که دل‌آگاهی در عمق جان حضور دارد و با راهنمایی درست، که استاد در خلوت به شاگرد می‌دهد، بروز می‌کند.
اعیاد. در مذاهب مختلف آیین بودا، اعیاد گوناگون را به‌صور متفاوت برگزار می‌کنند. بزرگ‌ترین عید مذهب تراوادا وساک[۲۹] در گرامی‌داشت ولادت، اشراق، و مرگ بودا است. در ژاپن، بودایی‌های مهایانا ولادت بودا را با عید هارا ماتسوری[۳۰] جشن می‌گیرند. برخی دیگر از اعیاد سالانۀ بوداییان عبارت‌اند از: حلول سال نو، که در تایلند، سونگ کران[۳۱] و در تبت، لوسار[۳۲] نام دارد؛ اعیاد پایان دورۀ اعتکاف مانند کتهینا[۳۳] در پایان واسا[۳۴]؛ عیدهای تکریم یادگارهایی مانند «دندان مقدس». ژاپنی‌های پیرو مهایانا در عید اُبُن[۳۵] نیاکان خانواده‌های خود را گرامی می‌دارند. از دیگر رسم‌ها، برگزاری روزهای مقدس، مانند اُپوسَتهه[۳۶]، دوبار در ماه درمیان بودایی‌های تراواداست.
گسترش آیین بودا. نخستین مرحلۀ عمدۀ گسترش آن از شمال شرق هند، جایی‌که بودا زندگی کرد و تعلیم داد، در نتیجۀ گرویدن امپراتور آشوکا[۳۷] (۲۳۹ـ۲۶۹پ‌م) به این آیین، حاصل شد. راهبان مُبَلّغ به سرتاسر هند، سری‌لانکا، میانمار و تایلند گسیل شدند. تراوادا، که قدیم‌تر از مهایانا، دیگر مذهب بزرگ این آیین است، در گسترش بودیسم در این مناطق مؤثرتر بود و اکنون تنها شکل برجای مانده از آیین بودا در آن‌هاست. عامل دیگر در گسترش آن، گرویدن بازرگانان و سوداگرانی بود که بین چین و شرق مدیترانه رفت و آمد می‌کردند. اگرچه گسترش آن به‌سمت غرب را، به‌ویژه، ظهور اسلام از قرن ۷م متوقف کرد، حرکت آن به‌سمت شرق آزادانه از همین مسیر ادامه یافت. در این مناطق، مهایانا کامیاب‌ترین مذهب آیین بودا بود که دومین مذهب عمدۀ این آیین است و اکنون در چین، ژاپن، کره، مغولستان، و تبت رواج فراوان دارد. پس از قرن ۱۲م درپی یورش‌های مسلمانان از شمال غربی و رواج دوبارۀ هندوئیزم در جنوب، آیین بودا تقریباً به‌کلی از سرزمین هند رخت بر‌بست. ولی بار دیگر در قرن ۲۰، براثر فعالیت راهبان مبلغ و ورود پناهندگان بودایی از تبت به مناطق مختلف، جان تازه‌ای گرفت. آیین بودا در آغاز قرن ۲۰ توجه غربیان را نیز به‌خود جلب کرد. بیشترین گرایش به آن در میان غربیان در سال‌های پس از ۱۹۶۰ بود. در ۱۹۶۷ «جرگۀ دوستان بوداییان غربی[۳۸]» تأسیس شد تا آرای بودایی را از مذاهب مختلف در قالبی دسترس‌پذیر برای غربیان به‌هم بیامیزد.
- ↑ Theravada
- ↑ Hinayana
- ↑ Mahayana
- ↑ Lamaism )
- ↑ Tibet
- ↑ zen
- ↑ Tripitaka
- ↑ Vinaya-pitaka
- ↑ Sutra-pitaka
- ↑ dharma
- ↑ Abhidharma-pitaka
- ↑ Four Noble Truths
- ↑ Eightfold Path
- ↑ nirvana
- ↑ Siddhartha Gautama
- ↑ Maitreya
- ↑ Myanmar
- ↑ cycle of samsara
- ↑ arahat/arhat
- ↑ Paccekabuddha
- ↑ bodhisattva
- ↑ sunyata
- ↑ Bodhidharma
- ↑ ch’an
- ↑ Zen Buddhism
- ↑ Soka Gakkai
- ↑ Esoteric
- ↑ Tantric
- ↑ wesak
- ↑ Hara Matsuri
- ↑ song kran
- ↑ Losar
- ↑ Kathina
- ↑ Vassa
- ↑ O-Bon
- ↑ Uposatha
- ↑ Ashoka
- ↑ (Friends of the Western Buddhists Order (FWBO