عثمانی، امپراتوری

عثمانی، امپراتوری

قلمرو حکومتی سلسله‌ای از ۳۷ سلطان و خلیفۀ ترک، به بنیادگذاری عثمان اول. این اصطلاح به امارت، سلطنت، امپراتوری، خلافت و تمدن منسوب به این سلسله و نیز قلمرو آن از آغاز تا پایان (۱۲۹۹‌م ـ ۱۹۲۴‌م/۶۹۹‌ـ‌۱۳۴۳‌ق) اطلاق می‌گردد. واگذاری منطقه‌ای در بیتونیای قدیم، بخشی از شمال شرقی آسیای صغیر یا آناتولی به اَرطُغرُل، رئیس طایفه‌ای از قبیلۀ قایی، از ترکان غُز، از سوی سلجوقیان روم در ازاء خدمات او، مقدمۀ تشکیل دولت عثمانی شد. با تزلزل دولت سلجوقی در حملۀ مغول، عثمان‌بیگ، پسر ارطغرل امارت مستقل کوچکی تأسیس کرد و اِسکی شهیر (شهر قدیم)، بیلیجیک، یار حصار و یِنی شهیر (شهر جدید) را از چنگ بیزانس در آورد. او بعداً به عثمان اول معروف، و سرسلسلۀ خاندان عثمان اوغلو (آلِ عثمان) شد. اورخان، پسر عثمان، قلمرو پدر را گسترش داد، شهر بورسه را گرفت و این شهر نخستین پایتخت عثمانی شد. مُراد اول، پسر اورخان دامنۀ فتوحات پدر را به اروپا گسترد. بایزید اول، قسطنطنیه را محاصره کرد؛ اما با حملۀ تیمور، در جنگ شکست خورد، اسیر شد و در اسارت درگذشت. از وقایع مهم دوران بایزید جنگ او با اروپاییان است، که با پیروزی مسلمانان به‌پایان رسید (۱۳۹۶م/۷۹۹ق) و لقب سُلطان برای بایزید در جهان اسلام مسجل شد. با شکست بایزید از تیمور، قدرت عثمانی متزلزل گشت و دورۀ معروف به فترت آغاز شد که تا تثبیت قدرت در دست محمد اول (۱۴۱۳م/۸۱۶ق) به درازا کشید. رسم برادرکشی که بایزید بنا نهاده بود، ادامه یافت. دو جنگ صلیبی دیگر در عهد سلطان مراد دوم، پسر محمد اول روی داد. مراد دوم، لادیسلاو سوم لهستانی را در وارنا مغلوب کرد. پسر مراد دوم، ملقب به فاتح که مردی دلاور و هوشمند و ادب‌پرور بود، با فتح قسطنطنیه (۱۴۵۳م/۸۵۷ق) به عمر امپراتوری بیزانس پایان داد و سینوپ و ترابوزان را هم به‌تصرف خود درآورد. فتح قسطنطنیه چنان اهمیتی داشت که اروپائیان آن را پایان قرون میانه و آغاز «قرون جدید» شمرده‌اند. نام قسطنطنیه به استانبول تغییر کرد و این شهر پایتخت دولت عثمانی تا زوال این دولت و تأسیس جمهوری ترکیه بود. نخستین جنگ ایران و عثمانی در زمان سلطان محمد فاتح روی داد که به شکست اوزون حسن انجامید. اولین برخورد بین عثمانی و ممالیک مصر نیز در زمان سلطان محمد فاتح واقع شد. بعد از محمد دوم پسرش بایزید دوم و پس از وی سلیم اول بر تخت نشستند. در عهد سلیم اول، دولت صفوی در ایران ظهور کرد و جنگ مشهور چالدران بین ایران و عثمانی به شکست شاه اسماعیل صفوی منجر شد. غلبۀ عثمانی بر ممالیک مصر و فتح جهان عرب از مهم‌ترین وقایع این دوره است. با فتح شبه‌جزیرۀ عربی یا جزیرة‌العرب سلطان عثمانی خادم و متولی حرمین شد و اولین سلطان غیر عرب بود که عنوان خلیفۀ مسلمین گرفت. این عنوان تا ۱۹۲۴ همچنان برقرار بود. اوج گسترش قلمرو عثمانی دورۀ سلطنت سلیمان قانونی است، که ترکان تا پشت دروازه‌های وین پیش رفتند، اما ضعف و انحطاط دولت عثمانی نیز در واقع از همان زمان آغاز شد. سلطان سلیمان با تدوین مقررات دقیق ادارۀ امور لشکری، کشوری و مذهبی، به سلیمان قانونی معروف شد؛ ولی اروپائیان به او عنوان سلیمان باشکوه داده‌اند. ازجمله کارهای سلیمان قانونی برقراری کاپیتولاسیون بود، که آثار سوء بعدی برجای گذاشت. بعد از سلیمان قانونی امپراتوری عثمانی رو‌به ضعف نهاد. جنگ‌های پی‌درپی، قیام‌های متعدد، رقابت خونین با صفویه، ظهور روسیه به‌عنوان قدرتی جدید و ضعف بنیۀ اقتصادی و فرسودگی نظام اداری توان امپراتوری را به تحلیل برد. شکست لپانتو (۱۵۷۱) اولین ضربۀ نظامی بزرگ به عثمانی بود، که دل دشمنانش را شاد و روحیۀ آنان را تقویت کرد. در دورۀ احمد سوم امپراتوری در صلحی گذرا و استانبول در رفاه و اشرافیتی پرزرق و برق غرقه بود. این دوره به عهد لاله (لاله دوری) معروف است. اندک‌اندک مظاهر تمدن غرب به دربار و جامعۀ عثمانی نفوذ می‌کرد. سلطان محمود دوم دست به اصلاحاتی جدی زد و رویکردی غربی اتخاذ کرد. با صدور فرمان «گُلخانه» (۱۸۳۹/۱۲۹۳ق) دورۀ اصلاحات موسوم به تنظیمات آغاز شد که به تدوین و اعلام قانون اساسی در اوایل سلطنت عبدالحمید دوم انجامید. در دورۀ نسبتاً طولانی عبدالحمید گرایش‌های سیاسی متعدد و گاه متضاد، ازجمله پان اسلامیسم، عثمانیان جوان، پان ترکیسم و ترک‌های جوان پیدا شدند. عبدالحمید با کودتای نظامی معروف به «حرکت اُردوسی» (ارتش اقدام) برکنار و برادرش محمد پنجم جانشین او شد (۱۹۰۹/۱۳۲۷ق) ولی قدرت در دست کمیتۀ اتحاد و ترقی و سه ژنرال (طلعت پاشا، جمال پاشا و انور پاشا) قرار داشت. این کمیته عثمانی را تحت عنوانی «جهاد» به جنگ اول جهانی وارد کرد و با پایان این جنگ در حقیقت عمر دولت عثمانی به آخر رسید. (در اول اکتبر ۱۹۲۲/۱۳۴۱ق) مجلس کبیر ملی به رهبری مصطفی کمال پاشا (آتاتورک) سلطنت را ملغی و سلطان وحیدالدین را برکنار کرد و آخرین خلیفۀ عثمانی، عبدالمجید دوم در مقام خلافت، منهای سلطنت بر تخت نشست. سرانجام قانون لغو خلافت (در سوم مارس ۱۹۲۴/۱۳۴۳ق) به دولت درازمدت عثمانی پایان داد. امپراتوری عثمانی وسیع‌ترین و بادوام‌ترین ممالکی است که در دوران اسلامی به‌وسیلۀ مردمی ترک‌زبان تشکیل یافته و در عین حال وسیع‌ترین مملکت اسلامی در ادوار متأخر تاریخ اسلام است. امپراتوری عثمانی در اوج قدرت خود علاوه‌بر شبه‌جزیرۀ آناتولی بر قسمت‌های وسیعی از اروپا، شمال افریقا و خاورمیانۀ عربی مسلط بود. سپاه معروف «یِنی چری» نیروی وحشتناکی بود که عثمانیان ایجاد کرده بودند، اما سرانجام خطراتی که این سپاه برای دولت عثمانی به‌وجود آورده بود، سبب کشتار آنان به‌دست سلطان محمود دوم، در ۱۸۲۶ و انحلال این سپاه شد. تمدن عثمانی که در‌اصل تحت تأثیر فرهنگ و تمدن ایران و بیزانس قرار داشت. به‌تدریج شکل ویژه‌ای یافت که به تمدن عثمانی معروف شد. قصرها، مساجد، پل‌ها و بناهای عظیم و تفریحات و سرگرمی‌های خاص، از عناصر تمدن عثمانی بودند.

سلاطین عثمانی

ردیف	نـــام	دوره سلطنت	ردیف	نـــام	دوره سلطنت
1	عثمان اول	1299ـ1326م/699ـ726ق	20	سلیمان دوم	1687ـ1691م/1058ـ1099ق
2	اورخان	1326ـ1359م/726ـ761ق	21	احمد دوم	1691ـ1695م/1099ـ1102ق
3	مراد اول	1359ـ1389م/761ـ791ق	22	مصطفی دوم	1695ـ1703م/1102ـ1106ق
4	بایزید اول	1389ـ1403م/791ـ804ق	23	احمد سوم	1703ـ1730م/1106ـ1115ق
5	محمد اول	1403ـ1421م/804ـ816ق	24	محمود اول	1730ـ1754م/1115ـ1143ق
6	مراد دوم	1421ـ1444م/816ـ824ق	25	عثمان سوم	1754ـ1757م/1143ـ1168ق
7	محمد دوم فاتح	1444؛1451ـ1481م/824ـ855ق	26	مصطفی سوم	1757ـ1774م/1168ـ1171ق
8	بایزید دوم	1481ـ1512م/855ـ886ق	27	عبدالحمید اول	1774ـ1789م/1171ـ1187ق
9	سلیم اول	1512ـ1520م/886ـ918ق	28	سلیم سوم	1789ـ1807م/1187ـ1203ق
10	سلیمان قانونی	1520ـ1566م/918ـ926ق	29	مصطفی چهارم	1807ـ1808م/1203ـ1222ق
11	سلیم دوم	1566ـ1574م/926ـ974ق	30	محمود دوم	1808ـ1839م/1222ـ1223ق
12	مراد سوم	1574ـ1595م/974ـ982ق	31	عبدالمجید اول	1839ـ1861م/1223ـ1255ق
13	محمد سوم	1595ـ1603م/982ـ1003ق	32	عبدالعزیز	1861ـ1876م/1255ـ1277ق
14	احمد اول	1603ـ1617م/1003ـ1012ق	33	مراد پنجم	1876م/1277ـ1293ق
15	مصطفی اول	1617ـ1618م/1012ـ1026ق	34	عبدالحمید دوم	1876ـ1909م/1293ـ1293ق
16	عثمان دوم	1618ـ1622م/1026ـ1027ق	35	محمد پنجم	1909ـ1918م/1293ـ1327ق
17	مراد چهارم	1623ـ1640م/1027ـ1032ق	36	محمد ششم	1918ـ1922م/1327ـ1341ق
18	ابراهیم اول	1640ـ1648م/1032ـ1049ق	37	عبدالمجید دوم	1922ـ1924م/1341ـ1343ق
19	محمد چهارم	1648ـ1687م/1049ـ1058ق