عثمانی، امپراتوری

From ویکیجو | دانشنامه آزاد پارسی

عثمانی، امپراتوری

قلمرو حکومتی سلسله‌ای از ۳۷ سلطان و خلیفۀ ترک، به بنیادگذاری عثمان اول. این اصطلاح به امارت، سلطنت، امپراتوری، خلافت و تمدن منسوب به این سلسله و نیز قلمرو آن از آغاز تا پایان (۱۲۹۹‌م ـ ۱۹۲۴‌م/۶۹۹‌ـ‌۱۳۴۳‌ق) اطلاق می‌گردد. واگذاری منطقه‌ای در بیتونیای قدیم، بخشی از شمال شرقی آسیای صغیر یا آناتولی به اَرطُغرُل، رئیس طایفه‌ای از قبیلۀ قایی، از ترکان غُز، از سوی سلجوقیان روم در ازاء خدمات او، مقدمۀ تشکیل دولت عثمانی شد. با تزلزل دولت سلجوقی در حملۀ مغول، عثمان‌بیگ، پسر ارطغرل امارت مستقل کوچکی تأسیس کرد و اِسکی شهیر (شهر قدیم)، بیلیجیک، یار حصار و یِنی شهیر (شهر جدید) را از چنگ بیزانس در آورد. او بعداً به عثمان اول معروف، و سرسلسلۀ خاندان عثمان اوغلو (آلِ عثمان) شد. اورخان، پسر عثمان، قلمرو پدر را گسترش داد، شهر بورسه را گرفت و این شهر نخستین پایتخت عثمانی شد. مُراد اول، پسر اورخان دامنۀ فتوحات پدر را به اروپا گسترد. بایزید اول، قسطنطنیه را محاصره کرد؛ اما با حملۀ تیمور، در جنگ شکست خورد، اسیر شد و در اسارت درگذشت. از وقایع مهم دوران بایزید جنگ او با اروپاییان است، که با پیروزی مسلمانان به‌پایان رسید (۱۳۹۶م/۷۹۹ق) و لقب سُلطان برای بایزید در جهان اسلام مسجل شد. با شکست بایزید از تیمور، قدرت عثمانی متزلزل گشت و دورۀ معروف به فترت آغاز شد که تا تثبیت قدرت در دست محمد اول (۱۴۱۳م/۸۱۶ق) به درازا کشید. رسم برادرکشی که بایزید بنا نهاده بود، ادامه یافت. دو جنگ صلیبی دیگر در عهد سلطان مراد دوم، پسر محمد اول روی داد. مراد دوم، لادیسلاو سوم لهستانی را در وارنا مغلوب کرد. پسر مراد دوم، ملقب به فاتح که مردی دلاور و هوشمند و ادب‌پرور بود، با فتح قسطنطنیه (۱۴۵۳م/۸۵۷ق) به عمر امپراتوری بیزانس پایان داد و سینوپ و ترابوزان را هم به‌تصرف خود درآورد. فتح قسطنطنیه چنان اهمیتی داشت که اروپائیان آن را پایان قرون میانه و آغاز «قرون جدید» شمرده‌اند. نام قسطنطنیه به استانبول تغییر کرد و این شهر پایتخت دولت عثمانی تا زوال این دولت و تأسیس جمهوری ترکیه بود. نخستین جنگ ایران و عثمانی در زمان سلطان محمد فاتح روی داد که به شکست اوزون حسن انجامید. اولین برخورد بین عثمانی و ممالیک مصر نیز در زمان سلطان محمد فاتح واقع شد. بعد از محمد دوم پسرش بایزید دوم و پس از وی سلیم اول بر تخت نشستند. در عهد سلیم اول، دولت صفوی در ایران ظهور کرد و جنگ مشهور چالدران بین ایران و عثمانی به شکست شاه اسماعیل صفوی منجر شد. غلبۀ عثمانی بر ممالیک مصر و فتح جهان عرب از مهم‌ترین وقایع این دوره است. با فتح شبه‌جزیرۀ عربی یا جزیرة‌العرب سلطان عثمانی خادم و متولی حرمین شد و اولین سلطان غیر عرب بود که عنوان خلیفۀ مسلمین گرفت. این عنوان تا ۱۹۲۴ همچنان برقرار بود. اوج گسترش قلمرو عثمانی دورۀ سلطنت سلیمان قانونی است، که ترکان تا پشت دروازه‌های وین پیش رفتند، اما ضعف و انحطاط دولت عثمانی نیز در واقع از همان زمان آغاز شد. سلطان سلیمان با تدوین مقررات دقیق ادارۀ امور لشکری، کشوری و مذهبی، به سلیمان قانونی معروف شد؛ ولی اروپائیان به او عنوان سلیمان باشکوه داده‌اند. ازجمله کارهای سلیمان قانونی برقراری کاپیتولاسیون بود، که آثار سوء بعدی برجای گذاشت. بعد از سلیمان قانونی امپراتوری عثمانی رو‌به ضعف نهاد. جنگ‌های پی‌درپی، قیام‌های متعدد، رقابت خونین با صفویه، ظهور روسیه به‌عنوان قدرتی جدید و ضعف بنیۀ اقتصادی و فرسودگی نظام اداری توان امپراتوری را به تحلیل برد. شکست لپانتو (۱۵۷۱) اولین ضربۀ نظامی بزرگ به عثمانی بود، که دل دشمنانش را شاد و روحیۀ آنان را تقویت کرد. در دورۀ احمد سوم امپراتوری در صلحی گذرا و استانبول در رفاه و اشرافیتی پرزرق و برق غرقه بود. این دوره به عهد لاله (لاله دوری) معروف است. اندک‌اندک مظاهر تمدن غرب به دربار و جامعۀ عثمانی نفوذ می‌کرد. سلطان محمود دوم دست به اصلاحاتی جدی زد و رویکردی غربی اتخاذ کرد. با صدور فرمان «گُلخانه» (۱۸۳۹/۱۲۹۳ق) دورۀ اصلاحات موسوم به تنظیمات آغاز شد که به تدوین و اعلام قانون اساسی در اوایل سلطنت عبدالحمید دوم انجامید. در دورۀ نسبتاً طولانی عبدالحمید گرایش‌های سیاسی متعدد و گاه متضاد، ازجمله پان اسلامیسم، عثمانیان جوان، پان ترکیسم و ترک‌های جوان پیدا شدند. عبدالحمید با کودتای نظامی معروف به «حرکت اُردوسی» (ارتش اقدام) برکنار و برادرش محمد پنجم جانشین او شد (۱۹۰۹/۱۳۲۷ق) ولی قدرت در دست کمیتۀ اتحاد و ترقی و سه ژنرال (طلعت پاشا، جمال پاشا و انور پاشا) قرار داشت. این کمیته عثمانی را تحت عنوانی «جهاد» به جنگ اول جهانی وارد کرد و با پایان این جنگ در حقیقت عمر دولت عثمانی به آخر رسید. (در اول اکتبر ۱۹۲۲/۱۳۴۱ق) مجلس کبیر ملی به رهبری مصطفی کمال پاشا (آتاتورک) سلطنت را ملغی و سلطان وحیدالدین را برکنار کرد و آخرین خلیفۀ عثمانی، عبدالمجید دوم در مقام خلافت، منهای سلطنت بر تخت نشست. سرانجام قانون لغو خلافت (در سوم مارس ۱۹۲۴/۱۳۴۳ق) به دولت درازمدت عثمانی پایان داد. امپراتوری عثمانی وسیع‌ترین و بادوام‌ترین ممالکی است که در دوران اسلامی به‌وسیلۀ مردمی ترک‌زبان تشکیل یافته و در عین حال وسیع‌ترین مملکت اسلامی در ادوار متأخر تاریخ اسلام است. امپراتوری عثمانی در اوج قدرت خود علاوه‌بر شبه‌جزیرۀ آناتولی بر قسمت‌های وسیعی از اروپا، شمال افریقا و خاورمیانۀ عربی مسلط بود. سپاه معروف «یِنی چری» نیروی وحشتناکی بود که عثمانیان ایجاد کرده بودند، اما سرانجام خطراتی که این سپاه برای دولت عثمانی به‌وجود آورده بود، سبب کشتار آنان به‌دست سلطان محمود دوم، در ۱۸۲۶ و انحلال این سپاه شد. تمدن عثمانی که در‌اصل تحت تأثیر فرهنگ و تمدن ایران و بیزانس قرار داشت. به‌تدریج شکل ویژه‌ای یافت که به تمدن عثمانی معروف شد. قصرها، مساجد، پل‌ها و بناهای عظیم و تفریحات و سرگرمی‌های خاص، از عناصر تمدن عثمانی بودند.

سلاطین عثمانی
ردیف نـــام دوره سلطنت ردیف نـــام دوره سلطنت
1 عثمان اول 1299ـ1326م/699ـ726ق 20 سلیمان دوم 1687ـ1691م/1058ـ1099ق
2 اورخان 1326ـ1359م/726ـ761ق 21 احمد دوم 1691ـ1695م/1099ـ1102ق
3 مراد اول 1359ـ1389م/761ـ791ق 22 مصطفی دوم 1695ـ1703م/1102ـ1106ق
4 بایزید اول 1389ـ1403م/791ـ804ق 23 احمد سوم 1703ـ1730م/1106ـ1115ق
5 محمد اول 1403ـ1421م/804ـ816ق 24 محمود اول 1730ـ1754م/1115ـ1143ق
6 مراد دوم 1421ـ1444م/816ـ824ق 25 عثمان سوم 1754ـ1757م/1143ـ1168ق
7 محمد دوم فاتح 1444؛1451ـ1481م/824ـ855ق 26 مصطفی سوم 1757ـ1774م/1168ـ1171ق
8 بایزید دوم 1481ـ1512م/855ـ886ق 27 عبدالحمید اول 1774ـ1789م/1171ـ1187ق
9 سلیم اول 1512ـ1520م/886ـ918ق 28 سلیم سوم 1789ـ1807م/1187ـ1203ق
10 سلیمان قانونی 1520ـ1566م/918ـ926ق 29 مصطفی چهارم 1807ـ1808م/1203ـ1222ق
11 سلیم دوم 1566ـ1574م/926ـ974ق 30 محمود دوم 1808ـ1839م/1222ـ1223ق
12 مراد سوم 1574ـ1595م/974ـ982ق 31 عبدالمجید اول 1839ـ1861م/1223ـ1255ق
13 محمد سوم 1595ـ1603م/982ـ1003ق 32 عبدالعزیز 1861ـ1876م/1255ـ1277ق
14 احمد اول 1603ـ1617م/1003ـ1012ق 33 مراد پنجم 1876م/1277ـ1293ق
15 مصطفی اول 1617ـ1618م/1012ـ1026ق 34 عبدالحمید دوم 1876ـ1909م/1293ـ1293ق
16 عثمان دوم 1618ـ1622م/1026ـ1027ق 35 محمد پنجم 1909ـ1918م/1293ـ1327ق
17 مراد چهارم 1623ـ1640م/1027ـ1032ق 36 محمد ششم 1918ـ1922م/1327ـ1341ق
18 ابراهیم اول 1640ـ1648م/1032ـ1049ق 37 عبدالمجید دوم 1922ـ1924م/1341ـ1343ق
19 محمد چهارم 1648ـ1687م/1049ـ1058ق