سومری، تمدن
سومری، تمدن
تمدنی بسیار کهن که از ۴۵۰۰پ‌م تا حدود ۱۸۰۰پ‌م در سرزمین بین‌النهرین پیدا و شکوفا شد و در اوج قدرت از شمال خلیج‌فارس تا دریای مدیترانه گسترش داشت. پیش از ظهور دولت - شهرهای سومر، مردمانی که آنان را (به اعتبار دهکدۀ العُبِید) عُبیدی نام نهاده‌اند، در این ناحیه سکونت گزیدند، به کشاورزی پرداختند، چرخ ریسندگی و چرخ سفالگری را اختراع کردند. سامیان بیابان‌های سوریه و جزیرة‌العرب نیز تدریجاً به صورت مهاجر یا مهاجم به آن‌جا رخنه کردند. در حدود ۳۲۵۰پ‌م اقوامی دیگر از عبیدیان، احتمالاً از شمال شرقی بین‌النهرین (آناتولی کنونی) به سرزمین عبیدیان آمدند و با آنان درآمیختند. این تازه‌واردان که سومری خوانده می‌شدند، به زبانی پیوندی سخن می‌گفتند که با هیچ زبانی شناخته‌شده تاکنون نسبت ندارد. این زبان در تمامی سرزمین سومر رایج شد. سومریان دولت ـ شهرهای متعدد تأسیس کردند و هنر و معماری، سیستم آبیاری، سازمان اداری و اندیشۀ دینی و اخلاقی و مهم‌تر از همه خط میخی را ابداع و اختراع کردند. خط میخی که بر الواح گِلی یا سنگی نوشته می‌شد، به مدت تقریباً ۲هزار سال وسیلۀ اصلی ارتباط نوشتاری در سراسر خاورمیانه بود. ادبیات سومری کهن‌ترین ادبیات دنیاست که در ۵۰۰ قطعه و لوحه یافت شده و شامل حماسه، اسطوره، ضرب‌المثل‌ها و پندنامه‌ها می‌شود و غالباً شعرگونه است. سومریان به خدایانی در هیئت بشری اما نامیرا و دارای قدرت‌های فوق‌طبیعی اعتقاد داشتند. چهار خدای بزرگ عبارت بودند از کی، الهۀ زمین، آنو، خدای آسمان‌ها، انلیل خدای هوا و اِنکی خدای آب. برای هریک از این خدایان معابدی ساخته بودند. بسیاری از آثار معماری سومری در اوروک (اِرِک یا ارخ تورات و الوَرَقۀ کنونی عراق) به‌دست آمده است. تندیس‌های سنگی، سر یک الهۀ چهره‌های اسطوره‌ای و اشیایی نفیس چون تاج، خنجر، گلدان و اشیاء زینتی از آثار تمدن سومری کشف شده است. مهم‌ترین شهرهای سومر کیش، لاگاش، اور سیپار و نیپور بود. با حملۀ سارگن اول اکدی، کشوری جدید به‌نام سومر و اکد پیدا شد (قرن ۲۳پ‌م) و یک قرن بعد قوم جنگجوی زاگروسی گوتی سومر و اکد را فتح کرد. در نیمۀ اول قرن ۲۲پ‌م گودیا پادشاه لاگاش سومر را به استقلال رساند، تمدن سومری اوج گرفت و اولین قانون مکتوب جهان (پیش از حمورابی) نوشته شد (در قرن ۲۰پ‌م). در حدود ۲۰۰۴پ‌م عیلامیان شهر اور را تسخیر و آخرین فرمانروای سومری ایبی‌ـ‌سین (۲۰۲۹ـ۲۰۰۴پ‌م) را اسیر کردند. سرانجام حمورابی پادشاه بابل بر سراسر سومر و اکد حاکم شد (حکومت ۱۸۲۳ـ۱۷۶۳پ‌م) و بدین‌ترتیب تمدن سومری به پایان رسید و بابل وارث آن شد. کشف تمدن سومری بعد از خوانده‌شدن خط میخی کتیبه‌های هخامنشی میسر گردید.