پیشه وری، جعفر (خلخال ۱۲۷۱ـ آذربایجان شوروی ۱۳۲۶ش)
پیشه‌وری، جعفر (خلخال ۱۲۷۱ـ آذربایجان شوروی ۱۳۲۶ش)
(نام اصلی: جعفر پرویز جوادزاده) معروف به سید‌جعفر پیشه‌وری رهبر فرقۀ دموکرات آذربایجان و رئیس دولت خودمختار آذربایجان (۱۳۲۴ـ۱۳۲۵ش). در ۱۲۸۵ به باکو رفت و در آن‌جا تحصیل و کار کرد و با افکار کمونیستی آشنا شد و به آن گرایش یافت. در ۲۵سالگی عضو کمیتۀ مرکزی حزب عدالت شد. از ۱۲۹۸ تا ۱۲۹۹ سردبیر روزنامۀ حرّیت (به زبان آذری) بود. پس از نفوذ حزب عدالت به داخل ایران و برگزاری اولین کنگرۀ حزب کمونیست در انزلی، این حزب در حاشیۀ جنبش جنگل جایگاهی به‌دست آورد. پیشه‌وری یکی از چهار عضو کمیتۀ مرکزی به همراه حیدر عمواوغلی، سلطان‌زاده (آواتیس میکائیلیان) و کامران بود که در گیلان نشریۀ کامونیست را منتشر می‌کردند. پس از شکست نهضت جنگل به باکو بازگشت. پس از مدتی به ایران بازگشت و دبیر تشکیلات حزب کمونیست تهران شد و مدتی سرمقاله‌های روزنامۀ حقیقت را می‌نوشت. در ۱۳۰۴، رابط حزب کمونیست ایران و کمینترن شد. در ۶ دی ۱۳۰۹، شهربانی او را دستگیر و به دوازده سال زندان محکوم کرد. پس از شهریور ۱۳۲۰ جزو نخستین رهبران حزب توده شد و به همراه ایرج اسکندری اولین مرامنامۀ حزب را نوشت، اما با اردشیر آوانسیان سرسازگاری نداشت و از حزب کناره گرفت. او از حامیان جدّی شوروی در ایران بود. در انتخابات مجلس چهاردهم (اسفند ۱۳۲۲) از تبریز انتخاب شد، اما نمایندگان اعتبارنامۀ او را تصویب نکردند. در کنگرۀ اول حزب توده از حوزۀ تبریز نیز شرکت کرد که این‌جا هم اعتبارنامۀ او رد شد. پیشه‌وری پس از تعطیلی روزنامه‌اش در ۱۳۲۴ به تبریز رفت و به کمک برخی دوستانش فرقۀ دموکرات آذربایجان را تأسیس کرد و خود دبیرکل آن شد. به‌تدریج این حزب در آذربایجان قدرت بیشتری کسب کرد و بسیاری از اعضای آن مسلح شدند و در برابر دولت مرکزی به مخالفت برخاستند. پس از مدتی با حمایت شوروی، با دولت مرکزی قطع رابطه و اعلام خودمختاری کرد. در آذر ۱۳۲۴ش، مجلس و «دولت جمهوری آذربایجان» به ریاست پیشه‌وری تشکیل شد. در دوران نخست‌وزیری قوام‌السلطنه (۱۳۲۴ـ۱۳۲۶ش) پس از مذاکرۀ نمایندگان دولت مرکزی با رهبران شوروی و حمایت جدی انگلستان و امریکا از دولت ایران، شوروی نیروهای نظامی خود را از آذربایجان خارج کرد (خرداد ۱۳۲۵ش) و به دنبال آن دولت مرکزی، در آذر همان سال، واحدهایی از ارتش را روانه آذربایجان کرد. سرانجام در ۲۱ آذر ۱۳۲۵ش دولت خودمختار پیشه‌وری سقوط کرد. او به قفقاز در شوروی گریخت و در آن‌جا با مقام‌های محلی شوروی درگیری پیدا کرد. سال بعد طی یک تصادف مشکوک رانندگی جان خود را از دست داد.