فردوسی، خیابان
فِردوسی، خیابان
حد فاصل میدان‌های توپخانه و فردوسی در تهران. از خیابان‌های بسیار مهم تهران در دورۀ قاجار و پهلوی است. پیش از گسترش تهران در ۱۲۸۴ق و دورۀ ناصرالدین‌شاه قاجار، خارج از شهر بود و چون دروازه‌ای با نام دولت به شهر داشت، به خیابان دولت یا دروازه دولت معروف بود. به‌جهت تجمع سفارتخانههای انگلستان، روسیه، آلمان، عثمانی (ترکیه)، بلژیک، و اتریش، آن را خیابان آمباسادور، سفارتخانه‌ها، سفرا، و بلوار سفرا، و کوی فرنگی‌ها می‌نامیدند. خانۀ دکتر تولوزان، پزشک فرانسوی ناصرالدین‌شاه، در این خیابان بود که در دهۀ ۱۳۳۰ش در محل خانۀ او فروشگاه عظیم و چندطبقۀ فردوسی احداث شد. بزرگان و اشراف ایران در آن‌جا باغ و خانه داشتند. در دورۀ قاجار به نام باغ‌های امین‌السلطان و ایلخانی، خیابان امین‌السلطان و خیابان باغ ایلخانی نامیده می‌شد. پس از بنای باغ علاءالدوله حاکم تهران، علاءالدوله نام گرفت. در ۱۳۱۳ش و دورۀ رضاشاه پهلوی، تعریض و تا خیابان شاهرضا (انقلاب اسلامی کنونی) امتداد داده شد و به مناسبت هزارۀ فردوسی به نام او خوانده شد. علاءالدوله خیابانی سنگ‌فرش بود و تا اواخر دورۀ قاجار که از برق برای روشنایی استفاده شد، با چراغ‌های نفتی پایه‌دار روشن می‌شد. مانند سایر خیابان‌های منشعب از میدان توپخانه، دروازه‌ای کاشی‌کاری داشت که هنگام گسترش شهر در ۱۳۱۱ش، تخریب شد. پاره‌ای از بناهای دولتی دورۀ قاجاریه و سفارتخانههای خارجی در این خیابان بودند. خیابان علاءالدوله در هنگام فتح تهران در دورۀ استبداد صغیر به اشغال مجاهدان درآمد و ساختمان‌های آن سنگربندی شد و جنگی خونین بین مجاهدان و نیروهای دولتی در آن‌جا درگرفت. نخستین بناهای مدرن و اروپایی، مانند هتل، سینما، تئاتر، دفاتر جراید در این خیابان احداث شد. کلوپ اروپاییان، مهمانخانۀ انگلیسی رایت، هتل دوفرانس، مهمانخانۀ مدرن و مهمانخانۀ مرکزی در دورۀ قاجار و هتل‌های فردوسی و گیلان و حافظ که در دورۀ رضاشاه بنا شدند محل رفت‌و‌آمد و تجمع تجددطلبان بود. قدیمی‌ترین آن‌ها هتل دوپاری، پاتوق عارف قزوینی، میرزادۀ عشقی و سعید نفیسی بود. دومین سینمای تهران با نام روسی‌خان در ۱۳۲۵ق در مجاورت عکاس‌خانۀ او و سپس سینمای اردشیرخان در خیابان علاءالدوله برپا شدند. در دورۀ رضاشاه، اولین مدرسۀ آموزش بازیگری با نام مدرسۀ آرتیستی (۱۳۰۸ش)، سیرک تهران (در کوچه سیرک پیشین، کوچۀ هنر کنونی) روبه‌روی بانک ملی که هرگز برنامه‌ای در آن اجرا نشد و اپرای تهران که ساختمان آن نیمه‌کاره ماند، در خیابان علاءالدوله تأسیس شدند. سیرک تهران بعدها به سالن تئاتر و استودیوی فیلمبرداری، و ساختمان اپرا در دورۀ محمدرضاشاه به بانک رهنی تبدیل شدند. اولین مسابقات بوکس و کشتی بین تیم‌های ایران و تیم‌های خارجی در ۱۳۲۹ در سالن سیرک برگزار شد. بزرگ‌ترین مراکز اقتصادی ایران، بانک‌های ملی و مرکزی، در دورۀ سلسلۀ پهلوی در خیابان فردوسی تأسیس شدند. در اواخر دورۀ قاجار، ژزوئیت‌های فرانسوی، مدرسه‌ای پسرانه و کلیسایی با نام سن‌لوئی در علاءالدوله دایر کردند که محل آن کوچه سن‌لوئی یا کلیسا نام گرفت. پس از نقل مکان مدرسه به خیابان عباس‌آباد در دهۀ ۱۳۴۰ش، ساختمان آن به روزنامه کیهان فروخته شد و کوچه کلیسا به کوچه کیهان تغییر نام داد. دفاتر روزنامه‌های صوراسرافیل، وطن، داریا، مرد امروز (نبش کوچه خندان)، صبح امروز (در کوچه‌ای به‌همین نام)، مجله فردوسی، کتاب‌فروشی‌های بروخیم، فردوسی و یکی از فروشگاه‌های انتشارات امیرکبیر در خیابان فردوسی بودند. در دهۀ ۱۳۲۰ و دورۀ محمدرضاشاه، در باقی‌ماندۀ باغ علاءالدوله، تئاتر فردوسی به‌وجود آمد. در همان دوران، قوام‌السلطنه دفتر حزب خود (دموکرات)، و حزب توده ایران باشگاه مرکزی خود را در خیابان فردوسی بنا کردند. از این رو خیابان فردوسی در دهه‌های ۱۳۲۰ و ۱۳۳۰، شاهد میتینگ‌ها، تظاهرات و سخنرانی‌های اعضای حزب توده و وقوع حوادث سیاسی بسیار بود. از دوره‌های قاجار و پهلوی چند ساختمان از جمله بنایی در نبش خیابان فردوسی و میدان توپخانه که به جمعیت هلال‌احمر ایران تعلق دارد و ساختمان زیبای شرکت سهامی فرش ایران روی‌به‌روی خیابان نوفل‌لوشاتو (خیابان فرانسه سابق) به‌چشم می‌خورد. سفارتخانههای آلمان و ترکیه در باغی ساخته شده‌اند که به ملک‌الکتاب رشتی تعلق داشت. در دورۀ محمدرضاشاه، روبه‌روی ضلع شرقی سفارت انگلستان که سه‌چهارم ضلع شمالی خیابان فردوسی را اشغال کرده است، احتمالاً در محلی که امروز یک پاساژ بزرگ چندطبقه است، رستورانی با نام کافه جمشید دایر بود. امروزه خیابان فردوسی مرکز مهم خرید و فروش رسمی و غیررسمی ارز در تهران است. انشعاب‌های مهم آن را خیابان‌های کوشک، سرگرد سخائی (سوم اسفند)، منوچهری و کوچه برلن تشکیل می‌دهند.