دایرةالمعارف
دایرةالمعارف (encyclopaedia)
(یا: دانشنامه) معادل عربی واژۀ «آنسیکلوپدی» در زبان‌های اروپایی که مأخوذ از واژۀ یونانی enkyklios paideia به‌معنای «تعلیم و تربیت کل» است. امروزه دایرةالمعارف‌ها نوعی کتاب مرجع هستند حاوی مجموعه‌ای از مقالات، مختصر یا مفصل، در همۀ رشته‌ها، یا در رشتۀ معینی از دانش بشری که عموماً به‌صورت الفبایی مرتب شده‌اند، همراه با نمایه‌ها، ارجاعات، تصاویر، و نمودارها. دایرةالمعارف‌ها به‌منظور روزآمدکردن و سهولت در دسترسی به رشته‌های دانش بشری تألیف می‌شوند و با واژه‌نامه تفاوت اساسی دارند. زیرا واژه‌نامه ناظر به لغات است، در حالی که دایرةالمعارف حاوی اطلاعات و بحث مختصری دربارۀ موضوعات دانش بشری، مشاهیر و اماکن جغرافیایی و امثال آن است. دایرةالمعارف‌ها با آلماناک‌ها و سالنماها نیز تفاوت دارند. آلماناک‌ها بیشتر حاوی اطلاعات خیلی جدید هستند و کمتر اطلاعات قدیمی را دربر می‌گیرند. افلاطون معتقد بود که برای بهتر اندیشیدن لازم است آدمی همه چیز را بداند. در یونان باستان سنت بر این بود که دانش شفاهی را به دانش نوشتاری بدل کنند. از این‌رو افلاطون و به‌ویژه ارسطو تقریباً در همۀ رشته‌های دانش بشری صاحب تألیفاتی بودند. این‌گونه آثار را اصطلاحاً «دایرۀ دانش» می‌خوانند که به زبان عربی آن را به «دایرةالمعارف» ترجمه کردند و ابن سینا معادل فارسی «دانشنامه» را برای آن وضع کرد. سناتور رومی، کاتون، در اواخر قرن ۲پ‌م، مجموعۀ کتاب‌هایی تدوین کرد که اثری از آن باقی نمانده است. این کتاب‌ها مجموعه‌ای بودند از پژوهش‌هایی دربارۀ فن خطابه، کشاورزی، بهداشت، علم، سپاهیگری و قانون. قصد کاتون فراهم‌آوردن دایرةالمعارفی بود برای تربیت پسرش. مارکوس ترنتیوس وارو[۱] کار کاتون را در کتاب خود به نام اصول زندگی مردم روم که تاریخ تمدن روم بود، دنبال گرفت. متأسفانه این کتاب هم ازبین رفته است. پاره‌ای کتاب تاریخ طبیعی پلینی مهین[۲] را به جهت روش گردآوری آن، نخستین دایرةالمعارف جهان شمرده‌اند. این کتاب ۳۷جلدی شامل ۲۴۹۳ فصل بود که به‌صورت رده‌ای تنظیم شده بود. در قرون وسطا پاره‌ای از فضلا سعی در گردآوری و تدوین دایرةالمعارف ـ برای استفادۀ گروه خاصی از مردم ـ بودند. از آن جمله است کتاب ایسیدوروس قدیس[۳]، از اهالی سویل، (حدود ۵۶۰ـ۶۳۶م) به نام بیست کتاب دربارۀ لغت‌شناسی یا اصل کلمات که به روش موضوعی تدوین شده بود. در همین ایام محقق انگلیسی رامانوس ماروس[۴] کتاب دربارۀ جهان را به رشتۀ تحریر درآورد که در واقع سرقتی بود از کتاب ایسیدوروس. در قرون وسطا راهبه‌ای به نام هراد[۵] (متوفی به سال ۱۱۹۵م) نخستین زنی است که دست به تهیۀ یک دایرةالمعارف می‌زند. در قرن ۱۲م هونوریوس این‌کلیوسیوس[۶] دایرةالمعارف‌گونه‌ای به نام آینۀ جهان منتشر کرد. مشهورترین دایرةالمعارف قرون وسطا مرآةالکبیر یا آینۀ بزرگ اثر ونسان بووه[۷] ـ از رهبانان فرقشۀ دومینیکیان و معلم لوئی نهم و پسران او و کتابدار کتابخانۀ سلطنتی ـ بود. حدود سال ۱۴۶۰م کاکستون[۸] دایرةالمعارف آینۀ جهان را به انگلیسی ترجمه کرد. در سال ۱۵۴۱ رینگل‌برگ بازلی[۹] کتاب مطالعات شبانه یا دایرۀ کامل تعلیم و تربیت را منتشر کرد. می‌توان گفت که برای نخستین‌بار واژۀ انسیکلوپدیا (دایرۀ تعلیم و تربیت یا دایرةالمعارف) در عنوان این اثر به‌کار رفت. در اوایل قرن ۱۷ فرانسیس بیکن رده‌بندی جدیدی از دانش بشری ارائه داد که بر دانشنامه‌نویسان قرون بعدی تأثیرگذار بود. فیلسوفان فرانسوی در تدوین دایرةالمعارف فرانسه از این طرح استفاده کردند و دیدرو ـ ویراستار دایرةالمعارف ـ موفقیت خود را مرهون بیکن می‌دانست که نقشه یک فرهنگ عمومی علوم و فنون را طرح کرد. سه تن از متخصصان دایرةالمعارف در قرن ۱۷ عبارت‌اند از یوآن هاینریش الستد[۱۰]، پیر بل[۱۱]، و لوئی مورری[۱۲]. الستد در ۱۶۲۰ کتاب دایرةالمعارف ۳۵جلدی را منتشر کرد که مقالات آن تحت هفت عنوان کلی تدوین شده است. مورری در ۱۶۷۴ کتاب فرهنگ بزرگ تاریخی را منتشر کرد. در ۱۶۹۷ پیربل به تصحیح خطاها و کمبودهای اثر مورری همت گماشت و کتاب فرهنگ تاریخی و انتقادی را منتشر کرد. در ۱۷۲۸ افرهیم چمبرز اثر معروفش به نام دانشنامه را منتشر کرد. ویرایش دوم دانشنامه را جان میلز، انگلیسی مقیم فرانسه، به فرانسه ترجمه کرد، ولی ناشران فرانسوی بر این باور بودند که این ترجمه باید جرح و تعدیل و فرانسوی شود. این نظر به تدوین دایرةالمعارف فرانسوی منجر شد. مهم‌ترین دایرةالمعارف‌های روزگار ما در زبان انگلیسی بریتانیکا، و امریکانا و در زبان فرانسه لاروس و در آلمانی بروکهاوس است. به جرأت می‌توان گفت که امروزه همه کشورها دارای حداقل یک دایرةالمعارف به زبان رایج آن کشور هستند. دایرةالمعارف از نظر دامنه و موضوع می‌تواند انواع مختلف داشته باشد. اگر حجم مقالات آن کوتاه و مختصر باشد دایرةالمعارف مختصر است، مانند دایرةالمعارف فارسی مصاحب (در ۳ جلد) یا دایرةالمعارف کلمبیا (در یک جلد)، و اگر حجم مقالات زیاد باشد دایرةالمعارف مفصل است، مانند ایرانیکا یا امریکانا. اگر دایرةالمعارفی همه رشته‌های دانش بشری را دربر بگیرد دایرةالمعارف عمومی است و اگر به رشته‌ای معین یا کشور و موضوع خاصی اختصاص داشته باشد دایرةالمعارف تخصصی است. مانند ایرانیکا، دایرةالمعارف اسلام. دایرةالمعارف ممکن است از نظر کاربر یا مخاطب اختصاصی باشد مانند دایرةالمعارف کودکان. با پیشرفت فناوری نوین ارتباطات دیگر دایرةالمعارف فقط به‌صورت چاپی و کتابی در اختیار استفاده‌کنندگان قرار نمی‌گیرند. بلکه می‌تواند به‌صورت دیسک فشرده و پایگاه‌های اینترنتی مورد استفاده قرار گیرند. در جهان اسلام نیز ـ همچون یونان باستان ـ مجموعۀ آثار پاره‌ای از فلاسفۀ اسلامی در حکم دایرةالمعارف هستند، مانند آثار ابن سینا و فارابی. به‌علاوه کتاب‌های جامعی در رشته‌های علوم یا رشتۀ معینی از علوم و فنون تألیف شده، مانند مفاتیح‌العلوم خوارزمی، جامع ستّینی فخر رازی، درةالتاج قطب‌الدین شیرازی، نفایس‌الفنون آملی، و ذخیرۀ خوارزمشاهی. تألیف دایرةالمعارف به سبک نوین از اوایل قرن ۱۴ش در ایران آغاز شد، مانند دانشنامه سعید نفیسی که در ۱۳۱۷ جلد اول آن منتشر شد و ناتمام ماند. اما نخستین دایرةالمعارف که به سبک غربی و مدرن تألیف و منتشرشده دایرةالمعارف فارسی غلامحسین مصاحب است. پس از پیروزی انقلاب اسلامی دایرةالمعارف‌نویسی در ایران، خواه عمومی یا تخصصی، با رشد چشم‌گیری پیشرفت کرده و چندین دایرةالمعارف عمومی یا تخصصی، برای کودکان و بزرگ‌سالان، در دست تهیه و انتشار است.