فرش، رنگ
فرش، رنگ
شهرت فرش ایران به‌سبب رنگ‌های طبیعی آن است. ایرانیان از قدیم به رنگ فرش و لباس‌های خود بسیار اهمیت می‌دادند. پلوتارک، مورخ یونانی (۴۶ـ۱۲۰م)، دربارۀ جنگ‌های اسکندر مقدونی در ایران و غنایم او، از پارچه‌های ارغوانی با رنگ ثابت نام برده و نوشته است: «ایرانیان از مخلوط عسل و موم، به‌منظور شفاف نگه‌داشتن رنگ استفاده می‌کنند... ». عصر طلایی رنگرزی در ایران باستان، عصر ساسانی بود که انواع پارچه‌های رنگین ابریشمی بافته می‌شد. در همین دوره فرآورده‌های رنگی ابریشمی چنان اهمیتی یافته بود که موجب شکل‌گیری تجارت ابریشم بین چین و ایران و مغرب‌زمین شد. پس از ساسانیان، اسلوب رنگرزی در دوران اسلامی نیز ادامه یافت و ریشۀ هنر ساسانی ازبین نرفت. دورۀ صفویان (۹۰۷ـ۱۱۳۵ق) اوج شکوه رنگ و اعجاب هنر قالی‌بافی و زری‌بافی است. در این دوره رنگ‌های گیاهی به وفور بهکار گرفته شد. از اواسط قرن ۱۹م، پیشرفت علم شیمی موجب پیدایش رنگ‌های مصنوعی شد. این رنگ‌ها از ترکیب مواد شیمیایی بهدست می‌آیند. رنگ‌های کرومی و رنگ‌های جوهری دو تیره از رنگ‌های شیمیایی‌اند که در ایران کاربرد یافته‌اند. متأسفانه حدود یک قرن است که برخی از این رنگ‌های شیمیایی با نام «انیلین»، که در عرف رنگرزی به آن جوهری می‌گویند، دست‌بافته‌های ایرانی را تهدید می‌کند. این رنگ نامرغوب است و در‌برابر نور، شست‌وشو، و مواد قلیایی به‌سرعت جلا و پایداری خود را از‌دست می‌دهد.
انواع رنگ. رنگ‌ها یا طبیعی‌اند (اعم از گیاهی، جانوری و فلزی) یا مصنوعی، یا ترکیبی از این دو نوع. رنگ‌ها را، به دو نوع گرم و سرد نیز تقسیم می‌کنند و هر یک از این دو گروه، دو مایۀ روشن و سیر دارند. به رنگ‌هایی که مایۀ روشن دارند، رنگ باز و ملایم و به رنگ‌هایی با مایۀ سیر، رنگ تند و پُرمایه می‌گویند. استفاده از رنگ ملایم و باز در سنت رنگ‌آمیزی ایران، سابقه‌ای طولانی دارد. تهیۀ رنگ با موادّ مازوجی در رنگرزی سنتی ایران جایگاه ویژه‌ای دارد. مازوج، مادّه‌ای است که دارای تانن است و دندانۀ تانن، به‌‌علت داشتن ماده مازوجی، در رنگرزی برای تثبیت رنگ بهکار می‌رود. مازوج در برگ بید، بلوط، پوست گردو، سماق، کاج، گُندِل، هلیله و بُزْغَنچ یافت می‌شود. آبی، زرد و قرمز سه رنگ اصلی‌اند و رنگ‌های دیگر یا از خانواده و به اصطلاح «مایۀ» یکی از این رنگ‌هایند یا نتیجۀ ترکیب رنگی با رنگ یا رنگ‌های دیگرند. رنگ یا محلول است یا مادۀ ساییدنی که در این صورت پس از ساییدن آن را به‌صورت محلول درمی‌آورند تا قابل جذب باشد. رنگ طبیعی، برای جذب‌‌شدن در الیاف نیاز به عامل کمک‌کننده دارد. عامل کمک‌کننده برای ثابت‌کردن رنگ، چه گیاهی و چه فلزی، «دندانه» نامیده می‌شود. دندانه‌های گیاهی از گیاهان رنگدار مانند پوست انار، پوست گردو، سماق، پوست درخت بلوط، گزنه، هلیله، بنه، و اوکالیپتوس بهدست می‌آید. دندانه‌های فلزی از قلع، روی، نیکل، آلومینیوم، مس، کروم و کبالت و از املاح آن‌ها حاصل می‌شوند.
رنگرزی فرش. در ایران روش رنگرزی فرش بیشتر بر پایۀ گیاهان رنگی بوده است. برای این کار کلاف‌های خامه را باز می‌کنند، در رنگ پاتیل فرو می‌برند و با کمک دستک، و هنگامی که رنگ پاتیل نمی‌جوشد با پیچک، به فاصله‌های معیّن از پاتیل بیرون می‌آورند؛ سپس دوباره در رنگ فرو می‌برند تا جابه‌جا شود و رنگ به‌صورت یکنواخت به همه جای آن برسد. آن‌گاه، کلاف خامه را بیرون می‌آورند، در آب شست‌وشو می‌دهند و در آفتاب خشک می‌کنند. برای رنگرزی با برخی از رنگ‌ها، که احتیاج به حرارت دارند، آن را جوش می‌دهند. رنگرزی سنتی و بومی ایران در شش مرحله صورت می‌گیرد: ۱. فراهم‌کردن حمام رنگ پاتیل و خم رنگرزی و ابزار لازم، ۲. پختن رنگ، جوشاندن مواد رنگی، ۳. آبرنگ دادن، ترکیب رنگی با رنگ دیگر؛ ۴. دندانه‌دادن،. جوشاندن ابریشم یا پشم در محلول دندانه و آغشتن الیاف با این محلول برای تثبیت رنگ. برای دندانه‌دادن از سه روش استفاده می‌شود: دندانه‌دادن پیش از رنگ، دندانه‌دادن پس از رنگ و روش دندانه و رنگ هم‌زمان، ۵. رنگرزی، واردکردن کلاف‌های ابریشم و پشم در رنگ پاتیل در چند نوبت و سپس شست‌وشو دادن این کلاف‌ها و خشک‌کردن؛ ۶. رنگ‌بست، تشخیص چگونگی و اطمینان از تثبیت رنگ در الیاف.