انصاری، شیخ مرتضی (بروجرد ۱۲۱۴ ـ نجف ۱۲۸۱ق)

شیخ مرتضی انصاری;
زادروز	بروجرد ۱۲۱۴ق;
درگذشت	نجف ۱۲۸۱ق
ملیت	ایرانی
شغل و تخصص اصلی	فقیه
آثار	المکاسب و فراید الاصول (رسایل)
گروه مقاله	دین اسلام
خویشاوندان سرشناس	شیخ حسین (عمو)

فقیه ایرانی و مرجع تقلید عام امامیه از ۱۲۶۶ تا ۱۲۸۱ق. نزد عمویش شیخ حسین، سیّدمحمّد مجاهد، شریف‌العلمای مازندرانی، ملا احمد نراقی، شیخ علی و شیخ موسی کاشف‌الغطا درس خواند. صاحب جواهر در اواخر عمرش در حضور فقیهان نجف او را جانشین خود و مرجع اعلم معرفی کرد. میرزا حبیب‌الله رشتی او را در علم و عمل، تالی معصوم (ع) می‌دانست. نائینی خود را با افتخار پیرو مکتب اصولی او می‌خواند. در زهد زبانزد بود، چندان‌که هیچ به ارث نگذاشت، با آن‌که تمرکز در جمع‌آوری وجوهات شرعیه، نخستین‌بار در زمان مرجعیت او رخ داده است. در فقه و اصول، بنیاد‌گذار مرحله‌ای است که در آن برای بررسی هر مسئله نخست مبانی و دلایل همۀ نظریه‌ها از موافق و مخالف، جداگانه، با تأنّی و بدون پیش‌داوری، آن گونه که هرکس رأی خود را تقریر می‌کند، بیان و سپس نقد می‌شود. این ویژگی در امامیه بی‌سابقه بود. دیگر ویژگی‌های آرای او عبارت‌اند از تأکید بر مباحث اصولی مورد نیاز در استنباط فقهی؛ نقد آرای فقهای اخباری با اثبات حجیّت قطع حاصل از مقدمات عقلیه، حجیّت ظواهر کتاب، جریان برائت در شبهات تحریمیه و استصحاب در شبهات حکمیه؛ اثبات عدم حجیّت ظنّ مطلق که اهل سنّت آن را نهایت اجتهاد می‌شمردند؛ زدودن اماراتی چون قیاس که به تبع اهل سنّت به اصول امامیه راه یافته بود؛ تمرکز در مباحث امارات و اصول عملیه به‌جای مباحث‌الفاظ که به نوآوری‌هایی چون خلق دو اصطلاح «حکومت» و «ورود» انجامید؛ و نظریه‌های بدیع مانند مصلحت سلوکیّه، تمسّک به عام در شبهه مصداقیّه با مخصّص لُبّی، و عدم حجیّت استصحاب در شک در مقتضی. در فتوا بسیار محتاط بود و غالباً خلاف بزرگان نظر نمی‌داد. سیدحسین کوه‌کمری، میرزا حسن شیرازی، شیخ جعفر شوشتری، میرزا حبیب‌الله رشتی، محمدحسن مامقانی، آخوند خراسانی، محمدحسن آشتیانی، میرزا ابوالقاسم کلانتر، شیخ هادی تهرانی، شیخ محمد طه نجف، میرزا عبدالرحیم نهاوندی، ملا حسین‌قلی همدانی، فاضل شربیانی، آقا حسن نجم‌آبادی، میرزا حسین خلیلی، عبدالحسین جواهری، و شیخ ابراهیم صادق عاملی از شاگردان معروف او بودند. المکاسب و فرائد‌الاصول (رسائل) از مهم‌ترین آثار او است.