جوهری، عباس بن سعید (قرن ۳ق)
جوهری، عباس بن سعید (قرن ۳ق)
ریاضی‌دان، منجم، اختربین و سازندۀ اسباب نجومی که در زمان مأمون (حک: ۱۹۸ـ۲۱۸ق) به شهرت و شکوفایی رسید. تبار او به‌درستی روشن نیست؛ با این حال، برخی او را از اهالی فاراب معرفی کرده‌اند. در ریاضی بیشتر به هندسه گرایش داشت. او را از نخستین مسلمانانی دانسته‌اند که به کار رصد آسمان پرداخته است. ابن قفطی او را در فن تسییر که نظریۀ پیچیده‌ای در احکام نجوم و اختربینی برای تعیین طول عمر افراد بود متبحر دانسته و او را سازندۀ اسباب‌های نجومی معرفی کرده است. او در رصدهای سال ۲۱۴ق در بغداد و ۲۱۷ق در دمشق که به رصدهای مأمونی معروف‌اند شرکت داشت. ابن ندیم در الفهرست به دو کتاب او اشاره می‌کند که ظاهراً هر دو از بین رفته‌اند، یکی کتاب تفسیر کتاب اقلیدس و دیگری کتاب‌الاشکال التی زادها فی‌المقالةالاولی من اقلیدس. به‌نظر می‌رسد که استدلال‌های جوهری در این کتاب، کهن‌ترین برهان‌های موجود دربارۀ اصل موضوع اقلیدس به زبان عربی بوده است. کتاب دیگر او به نام اصلاح لکتاب اقلیدس نیز از میان رفته لیکن خواجه نصیرالدین طوسی در رسالۀ الشافیه عن‌الشک فی‌الخطوط المتوازیه قسمتی از این کتاب را از قول جوهری نقل کرده است. از زیج جوهری نیز اثری برجا نمانده است، امّا چند نسخۀ خطی از رسالۀ کوچک او با عنوان زیادات فی‌المقالة‌الخامسه من کتاب اقلیدس در دست است که شاید قسمتی از اثر مفقود شدۀ او یعنی تفسیر کتاب اقلیدس باشد.