نیریزی، قطب الدین محمد (نیریز ح ۱۱۰۰ـ نجف ۱۱۷۳ق)
نِیْریزی، قُطْب‌الدّین محمد (نیریز ح ۱۱۰۰ـ نجف ۱۱۷۳ق)
عارف و شاعر ایرانی. سی‌و‌دومین قطب طریقت ذهبیه. وی پس از کسب علوم ابتدایی در زادگاهش، جهت کسب علوم به شیراز و اصفهان مسافرت کرد. استادانش شاه‌احمد دارابی، محمودعلی سکاکی، محمدصادق اردستانی، آقا خلیل، میر ابراهیم قزوینی، میر محمدتقی خراسانی و سید هاشم بودند. افزون بر این، در طریقت باطنی و ذکر خفی از پیر و مقتدای خویش، شیخ علی‌نقی اصطهباناتی، بهره گرفت. وی به‌خاطر حال باطنی خود و اوضاع سیاسی عصر (چنان‌که در طب‌الممالک انقراض صفویه را پیش‌بینی کرده بود)، ظهور افغان‌ها و ایجاد دولت افشاری، مسافرت‌هایی به نجف، احساء، کاشان، قزوین و دیگر شهرها کرد و در طی اقامتش در نجف، شاگردانی از‌جمله سید مهدی بحرالعلوم نجفی، شیخ احمد احسایی، شیخ جعفر نجفی مشهور به کاشف الغطاء، ملا محراب گیلانی، آقا محمد بیدآبادی، میرزا محمد اخباری و شیخ محمدتقی قاینی را تربیت کرد. قطب‌الدین در مشرب عرفانی خویش اگرچه وامدار برخی از اندیشه‌های ابن عربی است، ولی روش و آرای او حاکی از شیوۀ اعتقادی طریقت کبرویه و عرفان خراسانی است؛ خود نیز مبدع روشی است که در زبان پاره‌ای از شاگردانش به «حکمت معصومیه» اشتهار یافته، او در این روش با بهره‌گرفتن از احادیث شیعی به مَصاف فلسفه رفته، تا بدان‌جا که در قصیدۀ عشقیه خویش به دفاع از مولانا، به‌سختی بر میرداماد تاخته و در نفی عقل استدلالی اشعاری انشاد کرده است. وی در مجموع با ذوقی کاملاً عرفانی عمدۀ آثار خود را در زبان شعر بیان کرده است. از آثار منظومش: کنز‌الحکمة؛ شمس‌الحکمة، مشهور به فصل‌الخطاب؛ قصیدۀ ابداعیه. از آثار منثورش: روحیه؛ طب‌الممالک.