ویتگنشتاین، لودویگ (۱۸۸۹ـ۱۹۵۱)

ویتْگِنِشْتاین، لودویگ (۱۸۸۹ـ۱۹۵۱)(Wittgenstein, Ludwig)

ويتْگِنِشْتاين، لودويگ

فیلسوف اتریشی ـ بریتانیایی، یکی از تاثیرگذارترین اندیشمندان قرن ۲۰. به‌مناسبت مشارکتش در جنبشِ معروف به فلسفۀ تحلیلی و زبانیفوق‌العاده شهرت دارد. ویتگنشتاین در ۲۶ آوریل ۱۸۸۹ در وین به‌دنیا آمد و در خانواده‌ای ثروتمند و فرهیخته پرورش یافت. پس از تحصیل در مدرسه‌های لینتس و برلین به بریتانیا رفت تا در دانشگاه منچستر در رشتۀ مهندسی ادامۀ تحصیل دهد. علاقه‌اش به ریاضیات محض موجب شد که برای مطالعه زیر نظر برتراند راسل به کالج ترینیتی دانشگاه کیمبریج برود. در آن‌جا توجهش به فلسفه معطوف شد. تا ۱۹۱۸ ویتگنشتاین نگارش کتاب رسالۀ منطقی ـ فلسفیرا به‌پایان رساند (در ۱۹۲۱ انتشار یافت)؛ او در آن زمان عقیده داشت که این کتاب «راه‌حل نهایی» برای مسائل فلسفی فراهم آورده است. سپس از فلسفه دست برداشت و چندین سال در روستایی اتریشی به تعلیم شاگردان پرداخت. در ۱۹۲۹ به کیمبریج بازگشت و تحقیقاتش را در فلسفه از سرگرفت و عضو هیئت علمی کالج ترینیتی شد. چندی نگذشت که برخی از نتیجه‌گیری‌های مندرج در رساله را نادرست خواند و موضعی اختیار کرد که در کتابش به نام پژوهش‌های فلسفی منعکس است (این کتاب در ۱۹۵۳ پس از مرگ وی انتشار یافت). ویتگنشتاین مرد حساس و پرشوری بود که غالباً به گوشۀ انزوا پناه می‌بُرد و بیشتر اوقات افسرده بود؛ از خودنمایی بیزار بود و در ساده‌زیستن و ساده‌پوشیدن شهره بود. اما شخصیتی قدرتمند و سرشار از اعتماد به نفس داشت و در کسانی که با او برخورد می‌کردند تأثیری ژرف می‌گذاشت. ویتگنشتاین در ۱۹۴۷ بازنشسته شد و در ۲۹ آوریل ۱۹۵۱ در کیمبریج درگذشت. زندگی فلسفی ویتگنشتاین را می‌توان به دو مرحلۀ مجزّا تقسیم کرد: دورۀ آغازین که رساله معرف آن است؛ و دورۀ بعدی که در پژوهش‌های فلسفی تجسّم می‌یابد. لیکن او در بخش اعظم زندگی خود، پیوسته فلسفه را تحلیل زبانی یا مفهومی می‌انگاشت. در رساله استدلال می‌کرد که «هدف فلسفه همانا تبیین منطقی اندیشه‌هاست». اما در پژوهش‌های فلسفی عقیده داشت که «فلسفه نبردی است برضد افسونگری نیروی عقلِ ما به‌کمک زبان». ویتگنشتاین در رساله استدلال می‌کرد که زبان مرکب است از گزاره‌های پیچیده‌ای که می‌توان آن‌ها را به گزاره‌های کمتر پیچیده تحلیل کرد تا سرانجام گزاره‌های ساده یا ابتدایی به‌دست آیند. بر همین قیاس، جهان مرکب است از واقعیتهای پیچیده‌ای که می‌توان آن‌ها را به واقعیت‌های کمتر پیچیده تحلیل کرد تا سرانجام واقعیت‌های ساده یا بسیط (اتمی) به‌دست آیند. جهان سرجمع همۀ این واقعیت‌ها است. برطبق «نظریۀ تصویری معنا»ی ویتگنشتاین، گزاره‌های ابتدایی منطقاً واقعیت‌های بسیط یا «اوضاع امور» را تصویر می‌کنند. مدعی بود که زبان نیازمند گزاره‌های ابتدایی است، و نظریه‌اش دربارۀ معنا، وجودِ واقعیت‌های بسیطی را ایجاب کرد که با گزاره‌های ابتدایی تصویر شوند. در این تحلیل، فقط گزاره‌هایی که واقعیات را تصویر می‌کنند، یعنی گزاره‌های علم، از لحاظ شناختی معنا‌دار به‌شمار می‌آیند. گفته‌های متافیزیکی و اخلاقی حکم‌های معنا‌داری نیستند. این نظریه بر آموزۀ پوزیتیویسم تأثیر نهاد، زیرا پوزیتیویست‌های منطقیِ وابسته به «حلقۀ وین» از این نتیجه‌گیری به‌شدت تأثیر پذیرفتند. ویتگنشتاین به‌تدریج معتقد شد که عقیدۀ تنگ‌نظرانه‌ای که در رساله دربارۀ زبان مطرح شده است، درست نیست. او در پژوهش‌های فلسفی استدلال می‌کند که هرگاه کسی عملاً در مورد چگونگی کاربرد زبان تحقیق کند، تنوّع کاربردهای زبانی برایش روشن خواهد شد. کلمات به ابزارها می‌مانند و همان‌گونه که با ابزارها کارهای گوناگون می‌توان کرد، اصطلاحات و تعبیرات زبانی نیز نقش‌های متعددی ایفا می‌کنند. اگرچه برخی از گزاره‌ها برای تصویرِ واقعیت‌ها به‌کار برده می‌شوند، از گزاره‌های دیگری برای فرمان‌دادن، پرسیدن، دعاکردن، سپاسگزاری، دشنام‌گویی و از این قبیل، بهره‌گیری می‌شود. این آگاه‌شدن به تنوّع و انعطاف‌پذیریِ زبان موجب شد که ویتگنشتاین مفهوم «بازی زبانی» را ابداع کند و نتیجه بگیرد که مردم به بازی‌های زبانیِ گوناگونی می‌پردازند. مثلاً، دانشمند به‌نوعی بازی زبانی مشغول است که با نوعِ بازیِ زبانیِ حکیمِ الهی فرق دارد. وانگهی، معنی هر گزاره بخشی از آن‌هاست. کلید حل معماهای فلسفی عبارت است از فرآیندِ درمانیِ وارسی و تشریحِ زبانی که به‌کار برده می‌شود. برخی دیگر از آثار ویتگنشتاین، که همگی پس از مرگ وی انتشار یافتند، عبارت‌اند از بیان نکته‌هایی دربارۀ مبانی ریاضیات (۱۹۵۶)، کتاب‌های آبی و قهوه‌ای (۱۹۵۸) و دفترهای ۱۹۱۴ـ۱۹۱۶ (۱۹۶۱).

 

---