سنگلج، محله
سَنْگِلَج، محلّه
محله‌ای در غرب و شمال غربی تهران قدیم. از محله‌های چهارگانۀ شهر تهران تا اواخر دورۀ ناصری. در محدودۀ خیابان‌های خیام و حافظ و سپه و درب خانقاه (درخونگاه) قرار داشت. از طریق دروازه‌های خانی‌آباد، گمرک و قزوین با خارج از حصار شهر مرتبط می‌شد. محله‌ای بزرگ و محل سکونت بسیاری از اشراف و رجال دورۀ ناصری ازجمله میرزا یوسف مستوفی‌الممالک صدراعظم، میرزا سعیدخان مؤتمن‌‌الملک وزیر امور خارجه، میرزا عیسی وزیر تهران، شاهزاده اسدالله میرزا شهاب‌الدوله، معیرالممالک، و شیخ فضل‌الله نوری بود. سیدمحمدصادق طباطبایی در سنگلج سکونت داشت و ناصرالدین‌شاه اغلب به دیدار او می‌رفت. خانۀ حاج علی‌خان اعتمادالسلطنه از دیدنی‌های سنگلج بود و مردم از جاهای دور به تماشای آن می‌رفتند. رضاخان سردار سپه در کوچۀ قرقانی‌های سنگلج اقامت داشت. بازار گلوبندک با دکان‌ها و مغازه‌های متعدد خود از عوامل رونق و رفاه محلۀ سنگلج بود. در جریان جنبش تحریم تنباکو و انقلاب مشروطیت، سنگلج، به‌سبب سکونت میرزا حسن آشتیانی و سید محمد طباطبایی، از رهبران این جنبش، و همچنین در واقعۀ فتح تهران در دورۀ استبداد صغیر، به مرکز بزرگ سیاسی پایتخت تبدیل شد. ساختمان‌های دولتی چاپارخانه، قورخانه و مجمع‌الصنایع در سنگلج قرار داشتند. بیشترین باغ‌ها و فضای سبز شهر تهران در سنگلج بود، ازجمله باغ فرمانفرما و جنت گلشن، سبزی‌کاری نصرت‌الدوله فرمانفرما معروف به تخت زمرد در شمال خیابان فرهنگ امروزی و تاکستانِ شمال غربی امیریه که تا حشمت‌الدوله امتداد و به خیابان باغ انگوری شهرت داشت. محلۀ سنگلج که لوطی‌ها و باباشمل‌های آن معروفیت خاصی در تهران قدیم داشتند، به نُه پاتوق تقسیم می‌شد و پنج قراول‌خانه داشت. دَه تکیه، مسجدهای فراوان، دو امامزادۀ سید ناصرالدین (سید نصرالدین) و امامزاده غیبی و چهار کلیسا مراکز مذهبی آن را تشکیل می‌دادند. دَه یخچال، نوزده آب‌انبار، ۳۳ حمام و چند بازارچه ازجملۀ بازارچۀ آب‌پخش‌کن و صندوق‌دار و گورستانی در نزدیکی قلعۀ وزیر، از دیگر بخش‌های دیگر سنگلج بودند. محله‌های امیریه، منیریه، حسن‌آباد، چال حصار، ارامنه، کوچۀ شاهزاده‌ها، سرآب وزیر، مافی‌ها، افشارها، گبرها، شیرازی‌ها، فیلخانه و خیابان جلیل‌آباد (خیام کنونی)، آقا شیخ هادی، مریضخانه (سپه بعدی) و گذر معروف درخونگاه از تقسیمات این محله بودند. ارامنۀ سنگلج مدرسه‌ای مخصوص خود دایر کرده بودند و مدرسۀ شاهزاده خانم و افتتاحیه ازجمله دیگر مدارس آن بودند. سفارت فرانسه در دورۀ مظفرالدین‌شاه قاجار در سنگلج بود. در دورۀ رضاشاه پهلوی، بخش وسیعی از محلۀ سنگلج برای بنای بورس تهران تخریب شد که بعدها پارک شهر در جای آن احداث شد. در دورۀ محمدرضاشاه در دهۀ ۱۳۳۰ش، سنگلج اولین محله‌ای بود که در آن آب لوله‌کشی شد. دفتر روزنامۀ توفیق و تئاتر ۲۵ شهریور (تئاتر سنگلج کنونی)، در سنگلج بودند. واژۀ سنگلج تغییر شکل‌یافتۀ واژۀ «سنگ رج» و مربوط به محل رج‌بندی و تقسیم آب با قطعات سنگ است.