چال میدان، محله
چالِ میدان، محلّه
از محله‌های چهارگانۀ تهران تا اواسط دورۀ ناصری. در جنوب شرقی شهر بود، از شمال به عودلاجان، از غرب به محلۀ بازار و از شرق و جنوب به حصار و خندق شهر محدود می‌شد. به‌وسیلۀ دروازه‌های دولاب، حضرت عبدالعظیم، خراسان و غار به خارج حصار شهر راه داشت. نام چال میدان احتمالاً مربوط به زمانی است که اهالی تهران در خانه‌های زیرزمینی زندگی می‌کردند. فضای عمیق چال میدان در فاصلۀ تکیه‌های رضاقلی‌خان و عباس‌علی قرار داشت. قلعه‌ای نیمه‌ویران مشهور به قلعۀ کردها و یک برج، از بناهای قدیمی چال میدان بودند. محله‌ای تاجر و کاسب‌نشین بود و از باغ‌های معروف آن، باغ معین‌التجار و امین‌الضرب بود. شش پاتوق، چهار میدان ازجمله میدان درویش‌ها، پنج یخچال ازجمله یخچال وزیر و یخچال قائم‌مقام، ۲۸ حمام و پنج چاپخانه داشت. محله‌های سرقبر آقا، سرپُلک (سرپولک)، سرجُنبک، گذر حمام قبله، کوچۀ زالویی‌ها، کوچۀ پشت‌بدنه، کوچۀ دردار، کوچۀ صغیرها، کوچۀ شاهزاده صاحب‌خانم، کوچۀ مسجد حوض و اسماعیل بزاز، و میدان امین‌السلطان ازجمله بخش‌های آن بودند. قسمت‌های بسیاری از زمین‌های آن به کوره‌های آجرپزی و آهک‌پزی اختصاص داشت. جاهل‌های چال میدان به شرارت و بددهنی و خشونت شهرت داشتند. اصطلاح چاله‌میدانی، گویای صفات زشت و بدِ اشخاص بود. مدرسۀ ادب و مدرسه و مسجد فرخ‌خان کاشی امین‌الدوله، مراکز فرهنگی و مذهبی چال میدان بودند. بعدها، با احداث خیابان سیروس، بخشی از بناهای امین‌الدوله تخریب و در بخش باقی‌مانده، مدرسۀ خیام (بهبهانی بعدی) ساخته شد. قدیمی‌ترین کلیسای ارامنه در تهران به نام طاطاووس که در محلۀ چاله‌میدان در کوچۀ ارمنی‌ها یا جارچی‌باشی قرار دارد در دورۀ فتحعلی‌شاه قاجار بنا شده است. در چال میدان آب‌انبار بزرگی ساختۀ میرزا موسی وزیر با ۱۴۰۰ متر مربع مساحت، طاق ضربیِ آجری، هفت ستون به ارتفاع ۵.۲۰ متر و قطر ۱.۵ و چهار بادگیر، بود که در دهۀ ۱۳۵۰ش به رستوران سنتی آب‌انبار تبدیل شد. بقعۀ سید اسماعیل از اواخر قرن ۹ق در نزدیکی آب‌انبار باقی است.