خوارزمی، محمد بن موسی (پیش از ۱۸۵ـ پیش از ۲۳۲ق)

محمد بن موسی خوارزمی;
زادروز	پیش از ۱۸۵ق;
درگذشت	پیش از ۲۳۲ق
ملیت	ایرانی
شغل و تخصص اصلی	ریاضی دان، منجم، مورخ و جغرافی دان
آثار	الجبر و المقابله
گروه مقاله	اخترشناسی، تاریخ ایران، ریاضیات

خوارزمی، محمّد بن موسی (پیش از ۱۸۵ـ پیش از ۲۳۲ق)

ریاضی‌دان، منجم، مورخ و جغرافی‌دان ایرانی‌تبار. در مورد جزئیات زندگی او، دانسته‌های قابل اتکای چندانی وجود ندارد. در پاره‌ای از موارد از محمد بن موسی سخن به میان آمده، ولی روشن نیست که منظور همان خورازمی است یا محمد بن موسی شاکر (← بنوموسی). بدون شک خوارزمی در خوارزم یا خیوۀ کنونی در جنوب دریای آرال متولد شد. نخستین کتاب‌های حساب، جبر و نجوم به زبان عربی را تألیف کرد. بدین‌ترتیب خوارزمی نخستین ریاضی‌دان و منجم دورۀ اسلامی است که آثارش برجای مانده. کتاب جبر و مقابلۀ او کهن‌ترین کتاب جهان در موضوع جبر است. در سال‌های خلافت مأمون (۱۹۸ـ۲۱۸ق) در تختگاه خلیفه (بغداد) به شکوفایی رسید و مورد توجه او قرار گرفت. به‌نظر می‌رسد خوارزمی یکی از دست‌اندرکاران رصدهای معروف به مأمونی بوده است، در بیت‌الحکمه بغداد کار می‌کرده و در اندازه‌گیری طول یک درجۀ نصف‌النهار شرکت داشته است. دو لفظ الگوریسم و الگوریتم، که در زبان‌های اروپایی برای فن حساب عملی با ارقام هندی رواج یافت، تحریفی است که از نام الخوارزمی پدید آمد. همچنین، واژۀ جبر در زبان‌های اروپایی برگرفته از نام عربی کتاب الجبر و المقابلۀ اوست. این کتاب که خوارزمی خود آن را «مختصر» می‌داند، قرن‌ها مرجع و مأخذ ریاضی‌دانان اروپایی بود. دو ترجمۀ لاتینی آن را به یوهانس هیسپالنسیس (دش ۱۱۳۵ـ۱۱۵۳م) و ژرار کرمونایی (ح ۱۱۱۴ـ۱۱۸۷م) نسبت داده‌اند. رابرتِ چستری نیز این کتاب را به لاتینی برگرداند (۱۱۴۵م) که ترجمۀ اخیر را می‌توان آغازگر دانش جبر در اروپا دانست. کتاب‌ الجمع و التفریق (بحساب الهندی) اثر دیگر اوست که متن عربی آن از میان رفته و اهمیت این کتاب در آن است که مسلمانان و بعدها اروپاییان را با سامانۀ شمار (رقم‌)‌های هندی آشنا ساخت و نخستین‌بار مفهوم صفر و ارزش مکانی ده‌دهی را به شکلی منظم شرح داد. از خوارزمی رسالۀ کوچکی دربارۀ گاه‌شماری (تقویم) برجای مانده است. از این گذشته ابن ندیم دو زیج به نام او ثبت کرده که هر دو به زیج‌السند هند معروف‌اند. زیج او علاوه بر فهرست‌های نجومی و مثلثاتی، در بردارندۀ مقدمه‌ای به نسبت مفصل در خصوص نجوم نظری است. ابوریحان بیرونی به زیج خوارزمی توجه داشت و در کتاب‌های خود از آن سخن گفته است. آدلارد باثی پیش از ۱۱۲۶م، فهرست‌های نجومی و مثلثاتی خوارزمی را که مسلمۀ مجریطی در آن‌ها اصلاحاتی کرده بود به لاتینی ترجمه کرد. این فهرست‌ها گذشته از حبیب (سینوس)، شامل ظل (تانژانت) نیز می‌شوند که شاید مورد دوم را مجریطی به اصل اثر وارد کرده باشد. خوارزمی دو کتاب هم در مورد اسطرلاب داشته است. یکی عمل اصطرلاب دربارۀ چگونگی ساختن این وسیله و دیگری کتاب العمل بالاصطرلاب دربارۀ نحوۀ کار با اسطرلاب. از این دو کتاب و اثر دیگری با نام الرخاصه که موضوع آن به‌ظاهر در مورد ساعت آفتابی افقی بوده، نسخه یا ترجمه‌ای باقی نمانده است. گفته‌اند که به تشویق مأمون، اطلسی از نقشه‌های آسمان و زمین گردآورد و در کتاب صورة‌الارض تدوین کرد.