میتراییسم
میترائیسم
(یا: مهرپرستی) دینی اسرارآمیز بر پایۀ پرستش میترا، خدای روشنایی ایرانیان و آرمان‌های نجات و رستگاری. پیروانش با غسل در خون پیمان می‌بستند. به نوشتۀ پلوتارخ، پس از رواج مهرپرستی در سرتاسر آسیای صغیر، راهزنان دریایی کیلیکیه که به اسارت پومپی درآمده بودند، این آیین را در حدود ۶۸پ‌م با خود به امپراتوری روم آوردند. میترائیسم در حدود نیمۀ قرن ۳م از قدرتی همطراز با مسیحیت برخوردار بود. تائوروبولیوم، غسل در خون گاو قربانی (نماد باروری)، بخشی از مراسم تشرّف/پاگشایی این کیش را تشکیل می‌داد، کیشی که به‌سرعت رواج یافت و مریدان فراوان، به‌ویژه در میان سربازان، پیدا کرد؛ پرستشگاه‌های آیین میترا در مکان‌هایی که سپاه روم از آن‌ها عبور کرده‌اند، یافت شده است. بقایای معبدی رومی، که به میترا وقف شده بود، در ۱۹۵۴ در منطقۀ تجاری لندن کشف شد. بر‌طبق اسرار میترایی نوکیشان می‌بایست هفت مرتبه/مرحلۀ تحول را پشت سر گذارند که عبارت بودند از کلاغ، داماد، سرباز، شیر، ایرانی، پیک مهر، و پدر. آیین میترا استادانی در جادوگری، هیئت و طبابت پدیدآورد. در نزاع میان مسیحیت و کفر، گروه‌های بسیاری به میترائیسم گرویدند. با آن‌که این کیش در آغاز صورتی از خورشید‌پرستی به‌شمار می‌رفت، با ظهور اعتقاد به وحدت و درآمیختگی باورها و آیین‌های دینی، به‌تدریج جذابیت نخستین خود را از دست داد و تعدیل شد. مهر در مهریشت، که کهن‌ترین یشت‌ها دانسته شده، نیرومندترین ایزد، ضد دروغ، و برقرار کنندۀ آشتی و صلح است. پرستش مهر در جامعۀ ایرانی در دورۀ هخامنشیان نیز وجود داشته است، چنان‌که در برخی کتیبه‌های اردشیر دوم و سوم هخامنشی در همدان و شوش نام مهر، همراه ناهید، در کنار اهورامزدا پدیدار می‌شود. در زمان مادها و سپس اشکانیان گویی پرستش مهر بر اهورامزدا غلبه دارد. با این حال، در مورد اشکانیان منابع و مدارک بسیار ناچیز است. در دورۀ ساسانی نیز با وجود رسمی‌شدن دین زردشت، اوستای نویی شکل گرفت که در آن بسیاری از ایزدان کهن پیش از زردشت، که توسط او رانده شده بودند، به‌نحوی با اندیشه‌های زردشتی سازش داده شدند و بازگشتند که نمونۀ بارز آن یشت‌ها و در رأس آن‌ها مهریشت است و این نشان‌دهندۀ سخت‌جانی و قدرت فراوان مهر و مهرپرستی در ایران است. چنان‌که نقش مهر را در طاق بستان در کنار اردشیر دوم ساسانی و اهورامزدا می‌بینیم.