فرش، نقشه
فرش، نقشه
نقشۀ فرش ایران در نظر بیننده خوشایند و دلنشین است. در قالی ایرانی کمتر جای خالی و بی‌نقش دیده می‌شود. توانایی هنرمندان ایران در نقش‌پردازی فرش دستباف در سراسر جهان مشهور است و بسیاری از هنرمندان جهان از نقشۀ فرش ایران الهام گرفته یا از آن تقلید کرده‌اند؛ نقاشان نام‌آوری چون هانس هولباین[۱]، وان دایک[۲] و روبنس[۳] از نقشهای فرش ایران تأثیر پذیرفته‌اند. بی‌گمان، دنیای پررمزوراز فرهنگ زیبا‌شناختی و ادب‌پرور ایرانیان در طرح و نقش قالی بروز یافته است. نقوش در هنر طراحی فرش ایران، ساده و خلاصه شده‌اند، گویا می‌خواهند لُب مطلب را بیان کنند. نقوش فرش ایران، نقاشی پیام و بیان است که گاه مستقیم و گاهی با رمز و استعاره و پوشیدگی رازگونه جلوه‌گر می‌شود. علت این‌که عده‌ای از محققان غربی از درک برخی از نگاره‌های فرش ایران اظهار ناتوانی می‌کنند، وجود همین استعاره‌های رازگونه است. در ادب فارسی ماه مظهر روی زیبا، نرگس نمایندۀ چشم، بنفشه مظهر زلف، باران نشانی از اشک، گیسو حکایتی از آبشار، شب نشانی از گرفتگی، بهار نشانۀ باروری، شادابی و خصوصیات و حالاتی از این نوع است. در قالی‌بافی نیز «بُته» نمادی از درخت سرو، «باغ» نشانه‌ای از بهشت موعود، نظم و تقارن شاخه‌ها و اسلیمی‌ها که ترنج مرکزی را دور می‌زنند، نشانی از انتظام امور طبیعت، ترنج مرکزی گاه در معنای خورشید جهان‌تاب و گاه به‌معنای حوض آب و روشنایی، «طرح سجاده» نشان‌دهنده محراب است. بدیهی است این آزادی در طراحی به هیچ‌وجه تصادفی و اتفاقی نیست و ناشی از باورهای ملی، مذهبی، و عاطفی ایرانیان است. خطوط مارپیچی اسلیمی‌ها و گل و برگ دادن که به‌نحوی فرش را زینت می‌دهد، برخلاف نظر عده‌ای از محققان غربی، فقط برای آرایش و زیبایی نیست و هدف آن بیان هویتی رمزی و نمادی است. در مجموع، تزیین در هنر اسلامی برای بیان فضایی قدسی است؛ برخی شرق‌شناسان به‌علت آشنا‌نبودن با رمزهای تصویری هنر اسلامی، آن را «تزیین» اطلاق می‌کنند، و به اشتباه آن را به‌معنای آرایۀ فریبنده مطرح کرده‌اند. نقشۀ قالی در روستاهای ایران از قدیم بیشتر ذهنی بود و بعدها فنون نقشه‌کشی در شهرها معمول شد. قبل از ظهور اسلام، نقوش قالی و دیگر هنرهای دستی در ایران برگرفته از نقش انسان، حیوان و طبیعت بود، اما با ورود اسلام، شبیه‌سازی منع شد و نقوش قالی با بهره‌گیری از نقوش تجریدی (استیلیزه) و هندسی به‌صورت رمزی و اشاره‌ای درآمد. طراحی و نقشه‌کشی فرش از دیدگاه مهندسی تولید فرش، نقشه برنامۀ اجرایی بافت فرش است که باید طبق آن (یا به عبارتی پلان‌کار) بافته شود. مراحل شکل‌گیری نقشۀ فرش به‌شرح زیر است:
الف ـ تهیۀ مقدمات و محاسبه‌های لازم. چله‌کشی بر اساس نقشهای صورت می‌گیرد که فرش مورد نظر باید طبق آن بافته شود و بدین سبب لازم است محاسبۀ اولیه صورت گیرد. در این محاسبه دانستن عرض فرش بر روی دار و تعیین شمار چله‌هایی که در این عرض باید کشیده شود، ضروری است. سپس برای طراحی فرش باید کاغذ شطرنجی تهیه کرد. هر مربع کوچک، علامت یک گره است. در طراحی نقشۀ فرش، اصولی چون قرینه‌سازی، ترکیب‌بندی و توازن، فنون مقدماتی و مهارت‌های اولیۀ این هنر است. معمولاً طرح‌های فرش از دو گروه هندسی یا شکسته، بیشتر برای طرح‌های روستایی و ایلاتی، و طرح‌های گردان، بیشتر برای طرح‌های شهری و تزیینی، سامان می‌یابد. ب ـ نقشه‌کشی فرش در چهار مرحله صورت می‌گیرد: ۱. مدادی‌کردن، به طراحی خطوط کلی نقشه بر روی کاغذ شطرنجی مدادی کردن می‌‌گویند. ۲. تصویرکشی، طی این عمل، نقش‌‌نگاره‌هایی را مشخص می‌کنند که در مدادزنی خط‌های آن را رسم کرده‌اند.
۳. رنگ‌زنی، در این مرحله رنگ هر نگاره مشخص می‌شود و رنگ‌بندی صورت می‌گیرد. ۴. نقطه‌زنی، نقطه‌چین‌کردن حدود و کناره‌های نگارۀ نقش‌شده بر روی کاغذ شطرنجی. بر‌اساس این شیوه، هر خانۀ کاغذ شطرنجی نمایندۀ یک گره است.
تنوع نقشه‌های فرش. نقشه‌های فرش بسیار متنوع و به شرح زیرند: نقشه با طرح سنتی، نقشه با طرح مدرن، نقشه با طرح خلوت، نقشه با طرح پرکار، نقشه با طرح دستی، نقشه با طرح رایانه‌ای، نقشۀ روستایی، نقشۀ شهری، نقشۀ رنگی، نقشۀ سیاه‌قلم، نقشه با طرح شکسته، نقشه با طرح گردان، نقشه از جنس کاغذ، نقشه از جنس پارچه، نقشۀ قدی، نقشۀ یک‌چهارم، نقشۀ سراسری، نقشۀ یک‌طرفه و سرانجام طرح بدون نقشه که آن را ذهنی گویند.
اجزای نقشۀ فرش. نقشۀ فرش از اجزا و بخش‌هایی تشکیل شده است که مهم‌ترین آن‌ها عبارت‌اند از حاشیه نوارهای موازی که «متن» قالی را در میان گرفته‌اند. متن دارای دو بخش است؛ یکی «زمینه» که بی‌نقش است، و دیگری «نگاره»هایی که سراسر متن را پوشانده‌اند. نگاره. نگاره‌های فرش نقش‌مایه‌هایی است که سراسر متن نقشه را تشکیل می‌دهند. این نگاره‌ها متعددند. مهم‌ترین و رایج‌ترین آن‌ها عبارت‌اند از ترنج، لچک، طُره، کُلاله، شمسه، اسلیمی، ختایی، گل، شاخه، بُته، درخت، قاب، کتیبه، شکل حیوانات (پرندگان، شیر، ماهی و ...) ابعاد هندسی (ضلع و خط)، طبیعت (خورشید، کوه، ستاره و ...) اسباب زندگی (سماور، زنجیر، خانه، کشکول، موزاییک و ...). بدیهی است هر یک از این نگاره‌ها انواع متعدد دارد.
اقسام طرح‌های نقشه فرش ایران. به‌علت تنوع طرح‌های نقشۀ فرش ایران، برای شناسایی و معرفی آن‌ها به‌ناچار باید از روشی خاص بهره گرفت. در این روش نقوشی که در یک یا چند ویژگی شباهت دارند، در یک گروه و نقشهای فرعی هم‌خانواده نیز زیرمجموعۀ نقش مادر قرار می‌گیرند. به‌موجب طرحی از شرکت فرش ایران در ۱۳۵۲، طرح‌های نقشۀ فرش ایران در نوزده گروه خلاصه شدند. ما به پیروی از این گروه‌بندی، انواع طرح‌های نقشۀ فرش ایران را به شرح زیر معرفی می‌کنیم: گروه ۱. آثار باستانی و ابنیۀ اسلامی، گروه ۲. شاه‌‌عباسی، گروه ۳. اسلیمی، گروه ۴. افشان، گروه ۵. اقتباسی، گروه ۶. بندی، گروه ۷. بته‌ای، گروه ۸. درختی، گروه ۹. ترکمن بخارا، گروه۱۰. شکارگاه، گروه ۱۱. قابی، گروه ۱۲. گل فرنگ، گروه ۱۳. گلدانی، گروه ۱۴. ماهی درهم، گروه ۱۵. محرابی، گروه ۱۶. محرمات، گروه ۱۷. هندسی، گروه ۱۸. ایلی، گروه ۱۹. تلفیقی