ژاپنی، هنر

قلعه هیمجی، ساخته شده در 1580-1609م

ژاپُنی، هنر (Japanese art)

گلدان طرح گل و پرنده اثر Namikawa Yasuyuki

هنر ژاپنی در آغاز از هنر چین و کُره سخت متأثر بود، و همچون هنر دیگر کشورهای خاور دور، بر نمایش طبیعت از دیدگاهی معنوی تمرکز داشت تا واقع‌گرایی دقیق و علمی آن. طبیعت، جزئی از کلّیتی به‌شمار می‌رفت که در زندگی و تجربۀ فردِ هنرمند منعکس می‌شد؛ این دیدگاه با ورود دین بودا به ژاپن در قرن ۶م، جلوۀ شاخص‌تری یافت. نقاشی سیاه‌قلم و خوشنویسی رونق گرفت و سپس مصور‌سازی کتاب‌ها، و ساخت پاراوان‌های زینتی رواج یافت. باسمه‌های ژاپنی در قرن ۱۷م، و باسمۀ رنگارنگ حدود ۱۷۶۵م پدید آمدند. مجسمه‌سازی بودایی از ۵۸۰م، رو به رشد نهاد و مجسمه‌سازان ژاپنی در تک‌چهره‌سازی مهارت یافتند. در سفالگری ژاپنی، تأکید بر سادگی است.

هنر آغازین ژاپن. پیش از ورود دین بودا به ژاپن در ۵۳۸‌م، هنر ژاپن به سه دورۀ اصلی تقسیم می‌شود: دورۀ جومون (۱۰,۰۰۰ـ۳۰۰‌پ‌م). از این عصر نوسنگی، ظروف سفالی با نقش ریسمانی، و تندیسک‌های سفالی به رنگ‌های قرمز و خاکستری به‌دست آمده است. نقوش تکرارشونده، و ترسیم اجزای صورت از تزیینات این دوره‌اند. دورۀ یایوئی (۳۰۰‌پ‌م‌ـ۳۰۰‌م). در این دوره سفالینه‌های زیباتری با طرح‌های هندسی ساخته شد. دوتاکو، زنگولۀ مفرغی با کنده‌کاری‌های زینتی، از دیگر محصولات هنری این دوره است. دورۀ کوفون (گورپشته) (۳۰۰ـ۵۵۲م). وجه تسمیه‌اش گورپشته‌های بزرگ (کوفون) است که ملوک طوایف می‌ساختند. در اطراف این گورپشته‌ها، اشیایی موسوم به هانیوا، استوانه‌های سرامیکی در زیر پیکره‌های گِلیِ جنگاوران اسب‌سوار، یافت شده است، که برخی از آن‌ها از هنر چین متأثرند. نقل است که شاید هانیوا را برای همراهی مردگان در جهان پس از مرگ می‌ساخته‌اند، اما باستان‌شناسان شواهد قاطعی در تأیید این نظر به‌دست نیاورده‌اند. هانیوا باعث استحکام بیشتر گورپشته هم می‌شد.

هنر بودایی و هنر غیردینی (قرن‌های ۶م ـ ۱۹). هنر بودایی در ۵۵۲م از کره به ژاپن وارد شد، و در قالب‌های گوناگونی، ازجمله مجسمه و اشیای فلزی و بیرق‌های ابریشمیِ گلدوزی‌شده، تجلّی یافت.

دوره‌های آسوکا و نارا. هنر دورۀ آسوکا (۵۵۲ـ۶۴۶م) و دورۀ نارا (۶۴۶ـ۷۹۴م)، از ورود دین بودا به ژاپن، و نیز مهاجرت انبوه استاد‌کاران کره‌ای و چینی به این کشور تأثیر پذیرفت. در دورۀ آسوکا صنف نقاشان تشکیل شد. ساخت پیکره‌های فردی و دینی از مفرغ، گل، یا لاک به اوج شکوفایی خود رسید. از دورۀ نارا طومارها و پاراوان‌های منقوش، دیوارنگاره‌ها، و نقاشی‌های روایی برجا مانده است. منسوجات را با گلدوزی، چاپ باتیک، روش تای ـ دای، چاپ استنسیل، و زری‌دوزی می‌آراستند.

دورۀ هی‌یان (۷۹۴ـ۱۱۸۵م). هویت ملّی ژاپنی دورۀ هی‌يان به‌سرعت قوام گرفت. دین بودا از دایرۀ تنگ جامعۀ ثروتمندان و دانش‌آموختگان فراتر رفت و در میان جمعیت وسیع‌تری رشد کرد، هرچند دین شینتو نیز به حیات خود ادامه داد. مجسمه‌های بودایی شکل قراردادی‌تری پیدا کردند، و بیشتر از چوب ساخته شدند؛ کارگاه‌هایی به تولید انبوه آن‌ها پرداختند و تندیس‌های شینتویی نیز پا به عرصۀ وجود نهادند. تا دورۀ هی‌یان، هنر ژاپنی از سنّت‌های دیگر کشور‌ها بسیار تأثیر گرفت ولی در این دوره به‌تدریج آن‌ها را وانهاد و سبک غیردینی خود را پروراند. شکل خوشنویسیِ خاص ژاپنی، موسوم به کانا، و نوعی نقاشی غیردینی با نام یاماتوئه ظهور کرد ـ منظره‌پردازی از نقاط دیدنی و کوه‌های رفیع، با تأکید بر جزئیات مطلوبی همچون رودخانه‌ها، تپه‌های پوشیده ‌از درختان کاج، و بام‌های گالی‌پوش کلبه‌ها. نقاشی‌ها اغلب برای تزیین پاراوان‌ها به‌کار می‌رفت و رنگ‌گذاری در لایه‌های تخت صورت می‌گرفت.

دورۀ کاماکورا (۱۱۸۵ـ۱۳۹۲م). مجسمه‌سازی و نقاشی در دورۀ کاماکورا واقع‌گرایانه‌تر شد. برای نخستین ‌بار از دانه‌های تیرۀ بلور استفاده کردند تا چشم‌ها را زنده‌تر نشان دهند. منظره‌پردازی، و نمایش صحنه‌های دینی و روایی همچنان طالب داشت، و طومارهای مصور فکاهی رواج بیشتری پیدا کرد.

دورۀ آشیکاگا یا موروماچی (۱۳۹۲ـ۱۵۶۸م). اگرچه ذن بودیسم در دورۀ کاماکورا مستقر شد، تا دورۀ آشیکاگا يا موروماچی تأثیری در هنر ژاپنی نگذاشت. موازین اخلاقی سامورایی‌ها، که به مهارت و قدرت در هنرهای رزمی شهره بودند، با اصول ذن بودیسم مطابقت داشت. سامورایی می‌بایست شمشیرش را با ضربه‌های آنی و خودجوش فرود می‌آورد، و همین کیفیت در طرح‌های سیاه‌قلم خطی سریع نیز نمایان شد. مضامین این نقاشی‌ها مناظر طبیعی بودند و نقاش می‌بایست نقوش طبیعی را مستقیم و خودانگیخته از طبیعت برمی‌گرفت و با مرکب می‌کشید. در مکتب نقاشی کانو، این طرح‌ها سبْکی لطیف‌تر و تزیینی‌تر داشتند. در اواخر این دوره، از اعتبار پیشین ذن کاسته شد، و مراسم چای (چا ـ نو ـ یو)، که نخست مختص راهبان بودایی بود، توجه عموم را برانگیخت، و تولید ظروف سفالی و تزیین ظرف‌ها و فنجان‌ها را در پی داشت. نیز صورتک‌ها و لباس‌هایی برای تئاتر نو تولید شد که از قرن ۱۴م تا قرن ۱۶ تکامل یافت.

دورۀ مومویاما (۱۵۶۸ـ۱۶۱۵م). هنرمندان دورۀ موموياما پاراوان‌های زیبا، درهای کشویی، و دیوارنگاره‌هایی برای تزیین کاخ‌ها و دژها خلق کردند. طرح‌های مجلل آنان، گل‌ها، مناظر، و پیکر‌هایی بر روی ورق زر، را دربر می‌گرفت. در این دوران تماس با اروپا نیز نخست با هجوم مبلّغان مسیحی، و سپس بازرگانان اروپایی برقرار شد، و ورود آنان هنر و فرهنگ ژاپنی را متأثر ساخت. مسیحیت به‌رغم همۀ سرکوب‌ها پا گرفت و هنر غربی در سنّت‌های ژاپنی رخنه کرد. ترسیم ژرفانمایی و طراحی از طبیعت رواج یافت. نقاشی رنگ‌وروغن نیز با نسخه‌برداری از شمایل‌های مسیحی آغاز شد. با تداول مراسم چای، ژاپنی‌ها متوجه ظروف سفالی کره‌ای شدند. سبک‌های سفالگری تازه‌ای ازجمله استفاده از لعاب ضخیم پدید آمد، و بازآفرینی عمدی جلوه‌های تصادفی که حین پخت ظرف‌ها رخ می‌داد، مورد توجه قرار گرفت.

دورۀ توکوگاوا یا اِدو (۱۶۱۵ـ۱۸۶۷م). در دورۀ توکوگاوا با اِدو باسمه‌های اوکیوئه با تصویر‌هایی از زندگی روزمره ظهور کردند. نخست آن‌ها را بر روی پاراوان‌ها و دیوارآویزها نقاشی می‌کردند، اما بعدها در مصور‌سازی کتاب‌ها نیز به‌کار گرفته شد. باسمه‌های اوکیوئه که تصویری بود از زیبارویان روسپی‌خانه‌ها، بازیگران کابوکی، و زنانِ چایخانه‌ها، بسیار رواج یافت. پس از اختراع چاپ چندقالبی با رنگ‌های طبیعی در ۱۷۶۵م، تنوع موضوعی تصویر‌ها بیشتر شد، اگرچه همچنان تصاویر زنان زیبا را با شکل‌های قراردادی، دربر می‌گرفت. اوتامارو، هیروشیگه، و هوکوسای از هنرمندان برجستۀ اوکیوئه بودند. نقاشی لاکی تکامل یافت و همراه با منسوجات مجلل‌تر شد. هنرمندان در این دوره پیکره‌های کنده‌کاری شده‌ای، اغلب از عاج یا چوب، موسوم به نِتسوکه، نیز می‌ساختند.

ژاپن معاصر. در نیمه‌های قرن ۱۹م، ژاپن که دورانی از انزوا را پشت سر نهاده بود، احساس کرد که از پیشرفت دنیا دور است، و از ۱۸۶۷م به غرب‌گرایی و مدرن‌سازی گرایید:

دورۀ میجی (۱۸۶۸ـ۱۹۱۲م). هنرمندان در دورۀ ميجی از سبک‌های نقاشی غربی اقتباس کردند، به‌ویژه امپرسیونیسم که شهرت بیشتری داشت. از سوی دیگر سبک نیهونگا، با درآمیختن طراحی خطی سنّتی ژاپن، و رویکرد واقع‌گرایانه‌تر غربی و تنوع بیشتر، کوشید سبک ژاپنی متمایزی را پدید آورد.

دورۀ شوا (از ۱۹۲۶م). در دورۀ شوا کوشش‌هایی در احیای سبک نقاشی سنّتی ژاپن، و تلفیق شیوه‌های سنّتی با سبک‌های خارجی به‌عمل آمد.

---