بهزاد، کمال الدین (هرات ح ۸۶۵ ـ تبریز ۹۴۲ق)
بهزاد، کمال‌الدین (هرات ح ۸۶۵ ـ تبریز ۹۴۲ق)
(نام کامل: کمال‌الدین بهزاد سلطانی) نگارگر شهیر ایرانی. نگارگری نوآور، و بسیار پرآوازه بود. دستاوردهایش ساحتی نو بر جنبه‌های نقاشی ایرانی افزود، و دامنۀ تأثیراتش تا سال‌ها، دست‌مایه‌ای برای هنرمندان ایرانی و دیگر ممالک، ازجمله هند، ترکیه، و آسیای میانه، شد. تاریخ تولدش را بین سال‌های ۸۵۵ تا ۸۷۰ نوشته‌اند. احتمالاً از کودکی یتیم بوده است. دربارۀ او روایات و حکایات بسیار نقل شده، اما مشخصاً روح‌الله میرک، سرپرستی او را برعهده داشته، و فن نقاشی را نیز به وی آموخته است. پیر سید احمد تبریزی نیز از استادان وی شمرده می‌شود. هنر بهزاد، زیرنظر پادشاه هنردوست زمانه، سلطان حسین بایقرا (۸۷۳ـ۹۱۲ق)، و وزیر فرزانه و پرآوازه‌اش، امیرعلی‌شیر نوایی، تکامل و تعالی یافت. با استیلای ازبکان بر هرات، مدتی در دربار جدید هنر‌آفرینی کرد؛ ولی بعدها، به تبریز رفت و سرپرستی کتابخانه و کارگاه هنری شاه‌اسماعیل اول صفوی را به‌دستور وی برعهده گرفت (از قرار معلوم در دوران شاه‌طهماسب اول نیز در این سِمت باقی ماند). به روایت مشهور، مقبره‌اش را در تبریز کنار مزار شیخ کمال‌الدین خجندی برپا کردند. هرچند برخی او را مدفون در هرات، جوار کوتاه مختار، می‌دانند. بهزاد، در تمامی دوران اقامتش در هرات و تبریز در پرورش هنرمندان بسیاری همت گماشت که ازجمله شیخ‌زاده، قاسم‌علی، آقامیرک، میر مصوِّر، جلال‌الدین میرک اصفهانی (رئیس کتابخانۀ شاه‌طهماسب پس از بهزاد)، ملا یوسف، مقصود دوست دیوانه، مظفرعلی و حیدرعلی درخور ذکرند. برخی از ویژگی‌های هنرش عبارت‌اند از نگاهی جدید به زندگی عادی و جلوه‌های واقعی آن در محیط کار روزانه، که بروز نوعی واقع‌گرایی را در آثارش درپی داشت؛ نگاه حساس و آمیخته به تعقّل که به نگرشی انسان‌گرایانه منجر گردید؛ دستیابی به جنبه‌ای پویا در ترکیب‌بندی و طراحی اندام که با سنّت ایستای نگارگری در دوران پیشین متفاوت بود ـ در آثارش صورت آدم‌ها دیگر همچون نقاشی‌های پیشین، عروسک‌وار و یکنواخت نیستند بلکه هر صورتی نمودار شخصیتی است و حرکت و زندگی در آن دیده می‌شود؛ بهره‌گیری از رنگ‌های سرد و گرم، و تعالی‌بخشیدن به کیفیت و تأثیر متقابل رنگ‌ها در تصویر، و واردکردن ترکیب رنگی جدیدی به عرصۀ نقاشی ایرانی ـ این ترکیب رنگی علاوه‌بر برقراری ارتباط میان اشیا، اشخاص، و فرم‌ها، معرف نظام زیبا‌شناسی خاصی شد. در نهایت، تلاش‌های بهزاد به پایه‌گذاری مکتب هرات منجر گردید. به‌سبب شهرت بهزاد، بسیاری کارهای او را تقلید کرده‌اند و نامش را بر تصویرهای بی‌شماری گذاشته‌اند، از این‌رو تمیزدادن نگاره‌های اصیل او دشوار است. فقط ۳۲ نگاره، محققاً متعلق به اوست؛ ازجمله شش تصویر از یک نسخۀ بوستان سعدی (دارالکتب قاهره)، و هجده تصویر از دو نسخۀ خمسۀ نظامی (کتابخانۀ بریتانیا). گریز یوسف از زلیخا (بوستان، ۸۹۳ق)، جنگ شترسواران، ساختن قصر خورنق (خمسۀ نظامی، ۸۹۸ق)، حضرت محمد (ص)، و خلفای راشدین (حیرت‌الابرارِ امیرعلی‌شیر نوایی، ۹۰۱ق)، و صورت شیبک‌خان (۹۱۴ق)، از آثار مشهور اویند.