فیروزه، شهرستان
| فیروزه، شهرستان | |
|---|---|
| استان | خراسان رضوی |
| بخش | مرکزی و طاغنکوه |
| جمعیت | 37,539نفر (1395ش) |
| موقعیت | شرق شمالی ایران و نواحی مرکزی استان خراسان رضوی |
| نوع اقلیم | آب‌وهوای معتدل و خشک |
| ارتفاع از سطح دریا | حدود ۱,۱۶۵متر (در مرکز شهرستان) |
| برخی بناها | قلعه قدیمی روستای سرده، قلعه توزنده‌جان، آرامگاه خواجه نبی، کاروانسرای روستای شوریاب |
| نام لاتین | Firuzeh |
| شهر ها و آبادی ها | فیروزه، همت‌آباد، گرماب |
فیروزه، شهرستان (County) Firuzeh
واقع در مناطق شرق شمالی ایران و شمال نواحی مرکزی خراسان رضوی، با مرکزیت اداری شهر فیروزه. از دورۀ شاهنشاهی‌های پیش از اسلامِ ایران، این منطقه بخشی از ولایت نیشابور و یکی از بلوکات معتبر آن بوده است. آبادی‌های تخت جلگه، به دلیل قرار داشتن در خراسان بزرگ، از زمان حملۀ ترکان غزنوی تا دورۀ زندیه چون دیگر نواحی منطقه مدام در معرض یورش ترک‌ها، مغول‌ها، ازبک‌ها و افغان‌ها بوده و بارها خسارت دیده یا نابود شده و از نو ساخته شده‌اند. در اواسط دورۀ قاجار، تخت جلگه یکی از 12 بلوک نیشابور ذکر شده؛ اين بلوک در اولین تقسیمات کشوری معاصر ایران (1316ش) يکی از دهستانهای بخش حومه و فدیشۀ شهرستان نیشابور بود؛ در اوائل دهۀ 1330ش، از «تخت جلگه (یا فدیشه[۱]) و سرولایت» به عنوان یکی از چهار بخش شهرستان نیشابور یاد شده که مشتمل بر دهستانهای عشق‌آباد، تخت جلگه و طاغنکوه[۲] بوده است؛ در سال 1373ش روستای بزغان، مرکز بخش تخت جلگه، به شهر ارتقاء یافت؛ اواسط دهۀ 1370ش، ضمن اصلاحاتی در دهستان عشق‌آباد، این دهستان از بخش تحت جلگه جدا شد و بخش میان‌جلگه را در شهرستان نیشابور تشکیل داد؛ سپس دهستان فيروزه از بخش سرولایت جدا و به بخش تخت جلگه ملحق شد؛ پس از آن بیشتر روستاهای دهستان بینالود از بخش سرولايت هم جدا شده و به بخش تخت جلگه پیوستند و دهستان چهارم این بخش را (با نام بینالود) تشکیل دادند؛ سال 1381ش نام شهر بزغان به فیروزه تغییر داده شد؛ در سال 1386ش، براساس مصوبۀ هیأت وزیران در جلسۀ مورخ 29 مهر همان سال، ضمن تغییر و اصلاحاتی در بخش تخت جلگه (از جمله انتزاع دهستان بینالود و الحاق آن به بخش مرکزی شهرستان نیشابور)، این بخش از نیشابور جدا شده و به شهرستان ارتقاء یافت؛ سال 1390ش، با تصویب وزرای عضو كمیسیون سیاسی-دفاعی هیأت دولت نام شهرستان تخت جلگه به فیروزه تغییر داده شد. نام این شهرستان که در عین حال اسم یکی از دهستانهای قدیمی نیشابور و کنونی شهرستان فیروزه است، به خاطر معادن غنی سنگ فیروزۀ آن انتخاب شده که مهم‌ترین معادن فیروزه و تولیدکنندۀ مرغوب‌ترین آن در جهانند.
شهرستان فیروزه متشکل است از دو بخش، چهار دهستان (با بیش از 90 روستای مسکونی) و سه شهر: بخش مرکزی (مشتمل بر دهستانهای تخت جلگه و فیروزه، به مرکزیت شهر فیروزه)، و طاغنکوه (مشتمل بر دهستانهای طاغنکوه شمالی و طاغنکوه جنوبی، و شهرهای همت‌آباد و گرماب[۳] به مرکزیت شهر همت‌آباد). آبادی‌های همت‌آباد و گرماب به ترتیب در سال‌های 1379 و 1400ش به شهر ارتقاء یافته‌اند. براساس سرشماری سراسری سال 1395ش، جمعیت شهرستان فیروزه 37,539نفر بوده که از این مقدار بیشتر از 80درصد ساکن نقاط روستایی و حدود 20درصد شهرنشین بوده‌اند. شهرستان فیروزه در نواحی شمالی و شرقی با شهرستان نیشابور، در جنوب با شهرستان میان‌جلگه، در غرب جنوبی با شهرستان سبزوار، و در غرب شمالی و شمال غربی با شهرستان خوشاب محدود شده است.
این شهرستان با حدود 1,600کیلومترمربع مساحت و با ارتفاع ۱,۱۶۵متر (در مرکز آن)، دارای آب‌وهوای معتدل و خشک است. کوهستان بینالود با جهت شمال غربی - جنوب شرقی حد فاصل این شهرستان با نیشابور است. در این منطقه قله‌هایی با ارتفاع بیش از 3,000متر وجود دارد. در غرب شهرستان، کوه‌های طاغنکوه قرار دارند که بلندترین ارتفاع آن به 2,000متر می‌رسد و قسمتی از مرز فیروزه با شهرستان سبزوار را تشکیل می‌دهند. حد فاصل این دو کوهستان را دشت وسیعی تشکیل می‌دهد که جزئی از دشت نیشابور است. منابع آبی شهرستان از هر دو گونۀ سطحی (رودخانه و چشمه در مناطق کوهستانی) و زیرزمینی (چاه و قنات در دشت‌ها) تأمین می‌شود. رودخانه‌های اندرآب، بار، طاغان و بقیع در فصول بارندگی از کوه‌های منطقه سرچشمه گرفته و پیش از ورود به دشت‌ها جریان آنها قطع می‌شود؛ با این‌حال احداث سد بر روی برخی از آنها به ذخیره کردن آب مورد نیاز بخش کشاورزی کمک می‌کند، اگرچه باعث کاهش آب‌های زیرزمینی دشت‌ها شده است. مردم این شهرستان شیعۀ دوازده‌امامی‌اند و در بیشتر آبادی‌های آن به زبان فارسی (گویش نیشابوری) سخن می‌گویند. اهالی برخی روستاهای بخش طاغانکوه به زبان‌های ترکی خراسانی و کردی کرمانجی تکلم می‌کنند. اقتصاد این شهرستان برپایۀ کشاورزی و دامداری و استخراج فیروزه و ساخت زیورآلات و ظروف فیروزه‌کوبی‌شده استوار است. مهم‌ترین محصولات زراعی فیروزه عبارتند از پسته، زعفران، محصولات گلخانه‌ای (سبزیجات و صیفی‌جات)، گندم و جو، دانه‌های روغنی، گیاهان علوفه‌ای، گردو، بادام و هلو.
قلعۀ قدیمی روستای سرده مربوط به دورۀ ایلخانان، قلعۀ توزنده‌جان مربوط به دورۀ ساسانیان و دوره‌های اسلامی در روستای طاغنکوه، آرامگاه خواجه نبی مربوط به دورۀ سلجوقیان در روستای حصار نو، و کاروانسرای روستای شوریاب مربوط به دورۀ قاجار، از آثار تاریخی این شهرستان است که به ثبت ملی رسیده‌اند.