زاج
زاج (alum)
هریک از سولفات‌های دوگانۀ فلز، رادیکال یک‌ظرفیتی یا فلزات سه‌ظرفیتی. نمونۀ آن سولفات‌های دوگانۀ سُدیم و پتاسیم فلزی یا آمونیوم رادیکال یک‌ظرفیتی و فلزات سه‌ظرفیتی آلومینیوم، کرُم یا آهن است. متداول‌ترین زاج سولفات دوگانۀ پتاسیُم و آلومینیوم K۲Al۲(SO۴)۴. ۲۴H۲O است؛ گرد بلورینۀ سفیدرنگی که به‌سادگی در آب حل می‌شود و برای درمان امراض جلدی جانوران به‌کار می‌رود. زاج‌های دیگر در کاغذسازی، و برای تثبیت رنگ در صنایع نساجی به‌کار می‌روند. مادّه خام تولید زاج‌های متداول سنگ معدن زاج[۱] است که عمدتاً از آلونیت[۲] یا سنگ زاج[۳] تشکیل شده است. این کانی را با مادۀ سوختی مخلوط، و در کوره، در مجاورت هوا، برشته[۴] می‌کنند. تودۀ به‌دست‌آمده را در آب جوش می‌خیسانند و مایع صاف و زلال را خارج می‌کنند و می‌‌گذارند متبلور شود. همچنین، زاج را از پلمه‌سنگ زاج[۵] و با تجزیۀ تدریجی، براثر قرارگرفتن در معرض هوا، یا با برشته‌کردن به‌دست می‌آورند. طی این فرآیند، اسید سولفوریک آزاد نیز تشکیل می‌شود که با اثر گذاشتن بر خاک رُس[۶] سولفات آلومینیوم تولید می‌کند و با انحلال استخراج می‌شود. براثر افزودنِ سولفات پتاسیم یا آمونیم به محلول، زاج سفید[۷] یا زاج آمونیاک[۸] تولید می‌شود. اکثر زاج‌ها اسیدی‌اند، اما اگر به‌آرامی به محلول آن‌ها قلیا اضافه شود، رسوبی تشکیل می‌دهند که با هم‌زدنِ دوباره حل می‌شود. اگر این عمل تا جایی ادامه یابد که رسوب دیگر حل نشود، مادۀ حاصل زاج خنثی[۹] خواهد بود که در رنگرزی، برای کمک به چسبیدن رنگ به پارچه بسیار مصرف می‌شود.