کژتابی زبان

کَژْتابی زبان (ambiguity of language)

نظریه‌ای زبانی ـ زبان‌شناختی که در زبان‌های اروپایی و دیگر هم سابقه دارد و آثاری در این زمینه نوشته‌اند. مراد از این نظر بحث و بررسی دربارۀ دو معنادهی بعضی از جملات است؛ و فرق آن با ایهام در این است که ایهام دومعنایی مثبت و هنری است، ولی کژتابی دومعنادهی منفی و اشتباه‌انگیز است، و خواندن یا شنیدنش باعث سردرگمی خواننده و شنونده می‌شود، و پی نمی‌برد که معنای مراد کدام است. مثال: ۱. «من نخستین بار است که شما را بدون عینک می‌بینم.»، که معلوم نیست بیننده یا فرد دیده‌شده کدام بدون عینک است. ۲. «من سعدی را بیشتر از حافظ دوست دارم.» (الف. من به سعدی علاقه دارم، به حافظ هم علاقه دارم. ولی میزان علاقه‌ام به سعدی بیشتر از میزان علاقه‌ام به حافظ است. ب. من سعدی را دوست دارم، حافظ هم سعدی را دوست دارد، ولی در مقام مقایسه، علاقۀ من به سعدی، بیشتر از علاقۀ حافظ به سعدی است). ۳. یا مثال کژتاب‌تر: «من شما را بیشتر از برادرتان دوست دارم». ۴. «بیژن دوست ۴۲سالۀ من است.»، که معلوم نیست سن بیژن ۴۲ سال است، یا مدت سابقۀ دوستی من و او ۴۲ سال است. این نظریه را در زبان فارسی، بهاءالدین خرمشاهی، از دهۀ ۱۳۶۰ به این سو، در مقالات متعدد و مسلسل در نشریاتی چون کیهان فرهنگی، کیان، شرق، و جام جم مطرح و منتشر کرده، و سپس مجموعۀ آن‌ها را که ۳۰ مقاله است، در کتابی به نام کژتابی‌های ذهن و زبان (۱۳۸۵) انتشار داده است. در بعضی آثار زبان‌شناسی انگلیسی، مثال‌های معدودی در این زمینه آمده است. ازجمله: I draw a car (الف. من ارابه‌ای را می‌کشم/حمل می‌کنم. ب. من تصویر ارابه‌ای را می‌کشم/نقاشی می‌کنم). یا I can fish (الف. من می‌توانم ماهی بگیرم/صید کنم. ب. من ماهی [ها] را در قوطی می‌گذارم/کنسرو می‌سازم). این مسئله، پس از نشر آن مقالات و کتاب کژتابی‌ها، جزو درس‌های ویراستاری درآمده است.