دفاعیات

دفاعیات (apologetics)

نوشته‌هایی فلسفی که در آن‌ها می‌کوشند تا حملات به ایمان مسیحی را دفع کنند. مدافعان بزرگ مسیحی عبارت بودند از یوستینوس قدیس، اوریگنس، اوگوستین قدیس، توماس آکوئیناس، بلز پاسکال و جوزف باتلر. پرسش‌های برخاسته از کشفیّات علمی، تاریخی و باستان‌شناختی دامنۀ دفاعیات را گسترش داد. از ۳۰م تا سقوط امپراتوری روم، دفاعیات بیشتر در برابر یهودیان و مشرکان انجام می‌گرفت. بعضی از متن‌های عهد جدید خصلتی تدافعی دارند، مثل انجیل لوقا و نامۀ ۱۳ به رومیان، اما دفاعیات آباء کلیسا نخستین اثر نظام‌مند از این نوع است که با هدف استوارداشتن مسیحیت در مقابل ادیان شرک، ردّ اتهامات بر ضدّ مسیحیان و اثبات ظالمانه‌بودن آزار مسیحیان به امپراتوران نوشته شده است. در میان مدافعان یونانی قرن ۲م، یوستینوس قدیس در دو کتاب خود با عنوان دفاعیه، حدود ۱۵۰م، از ایمان مسیحی دفاع کرد و در گسترش آن کوشید. آتناگوراس به دفاع از مسیحیان در مقابل تهمت الحاد، زنای با محارم و نوزادکشی برخاست؛ دیگر مدافعان یونانی عبارت بودند از تاتیانوس، تئوفیلوس انطاکی و هرماس. از میان مدافعان لاتینی قرن ۲م، از ترتولیانوس با کتابدفاعیات، مینوکیوس فلیکس که گفت‌وگوی اوکتاویوس را نوشت و کوپریانوس قدیس با کتاب بطلان بت‌پرستی می‌توان یاد کرد. در قرن ۲ و ۳م اوریگنس یونانی و آرنوبیوس لاتینی در پاسخ به سلسوس، پورفوریوس و دیگران مطالبی نوشتند که در نوشته‌های خود به تاریخ مسیحیت و عقاید و اخلاق آن می‌تاختند. بزرگ‌ترین این مدافعان ائوسبیوس است که در تمهیدات انجیلی (پانزده رساله) و براهین انجیلی (بیست رساله) در مقام جمع میان عهد عتیق و عهد جدید برآمد و به دفاع از تعالیم مسیح و حواریون و تحقیق در کتابزندگی آپولونیوس طوانایی اثر فیلوستراتوس پرداخت. مدافعان دیگر عبارت بودند از آتاناسیوس، خروسوستوم، سیریل اسکندرانی، و تئودورت، که می‌کوشیدند مسیحیت را با همان نوشته‌های مشرکان (با عقاید پذیرفتۀ خود آنان) اثبات کنند؛ و نیز لاکتانتیوس با کتاب احکام الهی، اوگوستین قدیس اهل هیپو با کتابشهر خدا و ژروم قدیس/هیرونوموس. از حدود ۶۳۲ (سال وفات پیامبر اسلام) تا حدود ۱۵۰۰م، مدافعان عمدتاً از آیین مسیحیت درمقابل دین و فلسفۀ مسلمانان دفاع می‌کردند. نخستین متن دفاعیۀ بزرگ این دوره از یحیای قدیس اهل دمشق است (حدود ۷۵۰) که مباحثه‌ای است میان دو تن مسیحی و یک ساراسن (مسلمان). درطی قرون وسطا، نویسندگان یهودی و مسلمان، جبهه‌های تهاجمی تازه‌ای بر ضد مسیحیت گشودند. از آن میان به ابن ‌سینا، ابن رشد، ابن ‌میمون و یهودای حلوی می‌توان اشاره کرد که انسلم مقدس، پیِر آبلار، قدیس آلبرتوس کبیر، و توماس آکوئیناس به مقابله با آن‌ها برخاستند. نتیجۀ این مناقشات برای مسیحیان «سازش تومیستی» است که اعلام داشت بعضی از عقاید قطعی و یقینی ورای عقل و فراتر از آن است. نام‌انگاران، همچون ویلیام آکمی، ژان بوریدان و دیگران، از این نیز فراتر رفتند و اعلام کردند که جملۀ موضوع‌های ایمان، فوق عقل قرار دارند. از ۱۵۰۰م تاکنون مدافعات به دو دسته منقسم می‎شوند: ۱. مناقشات میان مذاهب کاتولیک و پروتستان که هریک مدافعان خود را دارند؛ ۲. دفاع کاتولیک‌ها و پروتستان‌ها از مسیحیت در مقابل هواداران دئیسم (خداشناسی طبیعی)، همه‌خدایی (وحدت وجود)، مادّه‌گرایی، لا‌ادری‌گری و انواع عقل‌گرایی. همچنین، دفاعیات می‌بایست از مسیحیت در برابر ادعای نزاع میان علم و دین، و نیز نقادی انجیل، دفاع کنند. یکی از مهم‌ترین متون مدافعات این دوره حقیقت دیانت مسیحی (۱۵۸۱)، اثر فیلیپ دومورنه اوگنو است که نخستین دفاعیه در زبان جدید به‌شمار می‌رود. کتاب قیاس دین (۱۷۳۶)، اثر جوزف باتلر، و کتاب نظری در دلایل مسیحیت (۱۷۹۴)، اثر ویلیام پِیلی نیز از آثار مهم به‌شمار می‌رود. کیش حواریون در پرتو پرسش‌های امروز (۱۹۷۲) اثر ولفهارت پاننبرگ نمونۀ دفاعیات جدید است. کار نهادهایی مانند «جامعۀ ارتقای شناخت مسیحی» و «جامعۀ حقیقت کاتولیکی» عمدتاً تدافعی است.

 

---