بور، نیلس (۱۸۸۵ـ۱۹۶۲)
بور، نیلْس (۱۸۸۵ـ۱۹۶۲)(Bohr, Niels)
فیزیک‌دان دانمارکی. به‌سبب کشف ساختار اتم‌ها و تابش گسیل‌شونده از آن‌ها، در ۱۹۲۲ به جایزۀ نوبل فیزیک دست یافت. با روشن‌ساختن این که هستۀ اتم‌ها در احاطۀ پوسته‌های الکترونی‌اند و به هر پوسته، متناسب با مدارهایش، مجموعۀ خاصی از اعداد کوانتومی نسبت داده می‌شود، نظریۀ کوانتومی[۱] را بنیاد گذاشت. علاوه‌بر فرآیند شکافت هسته‌ای[۲]، ساختار و رفتار هسته‌ها را نیز توضیح داد. آموزۀ مکملیت[۳] را نیز عرضه کرد. بنابراین نظریه، ذرات بنیادی نه موج‌اند و نه ذره، زیرا این مفاهیم وجوه مکمل یکدیگر در توصیف موردنظرند. نظریۀ کوانتومی و ساختار اتمی. نخستین مدل بور برای اتم وقتی ساخته و پرداخته شد که او در دانشگاه منچستر انگلستان با ارنست رادرفورد[۴] کار می‌کرد. رادرفورد، با توجه به کاری که در زمینۀ پراکندگی پرتوهای آلفا انجام داده بود، نظریۀ هسته‌ای ساختار اتمی[۵] را در ۱۹۱۱ مطرح کرد. اما دانسته نبود که چگونه ممکن است الکترون‌ها بدون گسیل انرژی تابشی، که از دیدگاه فیزیک کلاسیک الزامی است، پیوسته به دور هسته در گردش باشند. بور در ۱۹۱۳، با به‌کارگیری نظریۀ کوانتومی و تطبیق آن با مشاهدات مربوط به تابش گسیل‌شونده از اتم‌ها، نظریۀ ساختار اتمی‌اش را پدیدآورد. دَه سال پیش‌تر، ماکس پلانک[۶] این مطلب را مطرح کرده بود که انرژی تابشی‌ای که اتم‌ها گسیل یا جذب می‌کنند، به صورت واحدهای جداگانه یا کوانتومی است. بور این فرض را پذیرفت که اتم فقط در تعدادی معین از حالت‌های پایدار ممکن است وجود داشته باشد، هریک از این حالت‌ها انرژی معینی دارد و الکترون‌ها در هر حالت، بدون هیچ جذب و گسیل انرژی، در مدارهایی به دور هسته در گردش‌اند. بنابر نظر بور، جذب و گسیل انرژی فقط وقتی اتفاق می‌افتد که اتم از یک حالت پایدار به حالت دیگر گذر کند. هنگامی‌که گذر اتفاق می‌افتد، الکترونی که به مدار بالاتر می‌رود انرژی جذب و الکترونی که به مدار پایین‌تر می‌رود انرژی گسیل می‌کند. به این‌ترتیب، تعداد معینی کوانتوم انرژی، که پیشنهاد استادیاری، که از سوی رادرفورد مطرح شده بود، مجدداً به دانشگاه منچستر رفت، اما مقامات دانمارک او را ترغیب به بازگشت کردند. در ۱۹۱۶، به مقام استادی ارتقا یافت. دولت دانمارک «انستیتوی فیزیک نظری[۷]» را تأسیس کرد و بور را در ۱۹۲۰ به مدیریت آن گماشت. کارهای تحقیقاتی بور، با مشارکت فیزیک‌دانان تراز اول دنیا، در این مؤسسه ادامه یافت و به‌صورت مکانیک کوانتومی پیشرفتهای درآمد که رفتار الکترون‌ها و ذرات بنیادی دیگر را به شکل کامل‌تری توضیح می‌داد. طی جنگ جهانی دوم، بور در زمینۀ بمب اتمی با ایالات متحد امریکا همکاری کرد، اما بعد از جنگ، برای کنترل سلاح‌های هسته‌ای به مبارزه‌ای پرشور دست زد. در ۱۹۵۲، در تأسیس مرکز پژوهش‌های هسته‌ای اروپا (سرن)[۸] در ژنو سوئیس نقش بسیار مؤثری داشت. بور، علاوه‌بر مقالات علمی، مجموعه نوشته‌هایی را در سه جلد، با عناوین زیر چاپ و منتشر کرد: نظریۀ اتمی و توصیف طبیعت[۹] (۱۹۳۴)، فیزیک اتمی و شناخت انسان[۱۰] (۱۹۵۸) و مقالات ۱۹۵۸ـ۱۹۶۲، در زمینۀ فیزیک اتمی و شناخت انسان (۱۹۶۳).