شوینده

شوینده (detergent)
عاملی پاک‌کننده، دارای فعالیت سطحی. شوینده‌های متداول از ترکیب چربی‌ها (اسیدهای چرب و هیدروکربن‌ها) با اسید سولفوریک تولید می‌شوند. دو دسیل بنزن سولفونات از این جمله است. مولکول‌های این مواد زنجیرهای طویلی دارند که دارای ساختاری شبیه ساختار مولکول‌های صابون‌اند، یعنی گروه نمکی موجود در یک سر آن به دُم دراز هیدروکربنی متصل است. شوینده‌ها نسبت به صابون این مزیت را دارند که با یون‌های کلسیم و منیزیوم موجود در آب سخت نمک نامحلول تولید نمی‌کنند و از این‌رو کف صابونی ندارند. برای پاک‌کردن چرک، که معمولاً با چربی‌ و روغن‌ به مواد می‌چسبد؛ «دُم» هیدروکربنیِ محلول در چربی‌ها در قطرات چربی یا روغن نفوذ می‌کند، در حالی‌که «سر» مولکول، که در آب محلول و در چربی نامحلول است، در آب باقی می‌ماند و از آن‌جا که نمک است، یونیده می‌شود. درنتیجه، قطرات روغن دارای بار منفی می‌شوند و اتم دیگر را دفع می‌کنند. از این‌رو به حالت تعلیق در می‌آیند و با چرک‌ها شسته، و از ماده، مثلاً پارچه، بدن و اشیای دیگر، خارج می‌شوند. شوینده‌ها اولین‌بار در آلمان و طی جنگ جهانی اول، از قطران زغال‌سنگ ساخته شدند. شوینده‌های مصنوعی آلی پس از جنگ جهانی دوم کاربرد فزاینده‌ای یافتند. مادۀ اصلی پودرهای شویندۀ خانگی، که برای شست‌و‌شو با‌ آب داغ مناسب‌اند، الکیل بنزن  است. ممکن است سفیدکننده، براق‌کننده (سفیدکنندۀ نوری)، پربوراتهایی که اکسیژن لکه‌بر آزاد می‌کنند، و مواد ازبین‌برندۀ سختی آب هم به شویندها اضافه کنند. شوینده‌های بی‌زیان برای محیط‌زیست فاقد فسفاتها یا سفیدکننده‌هایند. مادۀ اصلی مایع ظرف‌شویی اپوکسی‌اتان (اکسید اتیلن) است. شوینده‌هایی که با آب سرد عمل می‌کنند، مخلوطی از الکل‌های گوناگون‌ و جزء دیگری‌اند که تنش سطحی آب را کاهش می‌دهد تا مایع به درون نسوج نفوذ کند و چرک را برطرف سازد. وقتی این عوامل فعال سطحی (سورفک‌تنت‌ها) از فرآیندهای عادی فاضلاب خارج شوند، کف مزاحمی در رودخانه‌ها ایجاد می‌کنند. فسفات‌هایی که در بعضی از شوینده‌ها وجود دارند نیز سبب غنی‌شدن رودخانه‌ها و دریاچه‌ها از کود فسفاته می‌شوند و درنتیجه، خزه‌ها در این محل‌ها به‌سرعت رشد می‌کنند. بنا به شواهدی که از ایتالیا گزارش شده‌اند، شوینده‌های بدون فسفاتی که در آن‌ها از زئولیت‌ها به‌جای فسفات استفاده کرده‌اند نیز سبب آلودگی محیط‌زیست می‌شوند. از ۱۹۸۹ تاکنون، دریای آدریاتیک، در ساحل ایتالیا، از گندآب گستردۀ کف‌آلودی آکنده شده است و کف قهوه‌ای‌رنگ آن بوی بسیار نامطبوعی دارد. به‌نظر دانشمندان ایتالیایی این امر ناشی از زئولیت‌ها و اسیدهای پلی‌کربوکسیلیکی است که به‌جای فسفات‌ها به‌کار رفته‌اند. این اسیدها سطح زئولیت‌ها و ذرات رسی موجود در آب را می‌پوشانند و آن‌ها را شناور نگه می‌دارند. همچنین، موجودات ذره‌بینی و مولکول‌های آلی به این اسیدها می‌چسبند و کفی سمی تولید می‌کنند.

 

---