ارزشیابی
ارزشیابی (evaluation)
سنجش وضعیت یک پدیده یا رفتار، براساس معیاری معین؛ و قضاوت دربارۀ کیفیت آن پدیده، یا رفتار برای رسیدن به هدفی از پیش تعیین‌شده. برای مثال اگر توان دویدن ورزشکاری را پس از یک دورۀ آموزشی مناسب، با معیارهای دویدن همسالان او مقایسه کنیم و از این مقایسه چنین قضاوت کنیم که این ورزشکار، نسبت به دورۀ پیش از آموزش پیشرفت داشته است، و براساس این اطلاع، برای ادامۀ تلاش این ورزشکار تصمیمی بگیریم، به ارزشیابی دست زده‌ایم. اگر میانگین نمرۀ امتحان هفتگی کلاسی را در درس ریاضی با میانگین نمرۀ هفتۀ پیش آن کلاس (به‌عنوان معیار) مقایسه کنیم و در مورد پیشرفت یا پسرفت کلاس نسبت به وضعیت پیشین خودش قضاوت کنیم و براساس این اطلاعات تصمیمی بگیریم، باز هم به ارزشیابی پرداخته‌ایم. بدین ترتیب هر ارزشیابی مستلزم ارکان زیر است: ۱. وجود برنامه‌ای با هدفی مشخص؛ ۲. نوعی اندازه‌گیری کمّی؛ ۳. قضاوتی عینی دربارۀ پدیده یا رفتار مورد بررسی؛ ۴. معیاری برای مقایسه. در آموزش و پرورش و آموزش عالی ایران، اصطلاح ارزشیابی، به‌عنوان ابزار سنجش و مقایسۀ میزان رشد یا پیشرفت تحصیلی دانش‌آموزان و دانشجویان، اصطلاحی همه‌گیر نیست و اغلب با مترادف‌های امتحان، آزمون، ارزیابی، و سنجش تداخل می‌کند. در منابع آموزشی موجود ایران، سه گونه ارزشیابی پیش‌بینی شده است: الف. ارزشیابی تشخیصی یا ورودی[۱]: ارزشیابی بدوی یا مقدماتی به‌منظور تشخیص آموخته‌ها و مهارت‌های پیشین فراگیران در شروع هر مرحلۀ جدید آموزش. معلمان در آغاز هر سال تحصیلی، جهت شناخت میزان معلومات فراگیران خویش اقدام به این نوع ارزشیابی می‌کنند. ب. ارزشیابی تکوینی[۲] یا مستمر[۳]: ارزشیابی منظم و مداوم برای تشخیص آموخته‌های فراگیران در پایان هر بخش برنامۀ درسی، یا هر فصل کتاب درسی، که طی سال تحصیلی (معمولاً به صورت روزانه، هفتگی، ماهانه، ثلثی یا نیمسالی) انجام می‌گیرد. ج. ارزشیابی پایانی یا تراکمی[۴]: ارزشیابی نهایی پایان هر دورۀ آموزشی که برای تشخیص آموخته‌های فراگیران از کل مفاهیم و مطالب درسی ارائه‌شده طی یک دورۀ معین انجام می‌گیرد و منظور از آن تشخیص مهارت‌های آموخته‌‌شده و تعیین استعدادها و پیش‌بینی احتمال موفقیت در کلاس‌ها یا دوره‌های آموزشی بعدی است. ساده‌ترین و متداول‌ترین وسیله یا ابزار سنجش در فرایند ارزشیابی، امتحان است که یا به‌صورت امتحان کتبی، و یا امتحان شفاهی اجرا می‌شود. اما امتحان تنها وسیله یا ابزار سنجش ارزشیابی نیست و علاوه بر آن، مشاهدۀ (غیرمستقیم) رفتار و ثبت خصایص رفتاری دانش‌آموز، و همچنین کارسنجی و مشاهدۀ مستقیم انجام کار نیز ابزار خوب برای ارزشیابی‌اند. ارزشیابی در آموزش و پرورش و آموزش عالی ایران، معمولاً به‌صورت امتحان (کتبی و شفاهی) و با عنایت به پاره‌ای فعالیت‌های دیگر فراگیر، انجام می‌شود. بر اساس آیین‌نامۀ آموزشی دانشگاهی، ارزشیابی پیشرفت دانشجو در هر درس، بر اساس میزان حضور و فعالیت در کلاس، انجام تکالیف درسی و نتایج امتحانات بین نیمسال و پایان نیمسال صورت می‌گیرد و استاد هر درس مرجع ارزشیابی دانشجو در آن درس است. معیار ارزشیابی در ایران نمره است؛ معمولاً از صفر تا بیست، و با ارزش‌هایی به شرح زیر: از ۱۹ تا ۲۰، خیلی‌خوب؛ از ۱۵ تا ۱۸، خوب؛ از ۱۱ تا ۱۴، متوسط؛ از ۷ تا ۱۰، کم‌قوه؛ از ۱ تا ۶، بد؛ صفر، خیلی‌بد. در نظام آموزش عالی ایران، تا سال ۱۳۶۱ش، جهت نمایش کمّی ارزشیابی، از روش نمره‌گذاری حرفی (الف تا دال) استفاده می‌شد و برای سنجش میانگین نمره‌ها اعداد صفر تا ۴ را به‌کار می‌بردند؛ بدین ترتیب: الف، با ارزش عالی، معادل عددیِ ۴؛ ب، با ارزش خوب، معادل عددیِ ۳؛ ج، با ارزش متوسط، معادل عددیِ ۲؛ د، با ارزش ضعیف، معادل عددیِ یک (۱)؛ ﻫ ، با ارزش مردود، معادل عددیِ صفر. گاهی مدرسان دانشگاه ملاک سنجش ارزشیابی را نمره‌گذاری تا ۱۰۰ قرار می‌دادند، ولی در نهایت، به هنگام ثبت نهایی نمرات دانشجویان، همان رده‌بندی الف تا دال را ـ به عنوان معادل حرفیِ نمره‌های عددی ـ به کار می‌بردند.