فرما، پیر دو (۱۶۰۱ـ۱۶۶۵)
فِرْما، پیِر دو (۱۶۰۱ـ۱۶۶۵)(Fermat, Pierre de)
ریاضی‌دان فرانسوی. به‌همراه بلز پاسکال[۱]، نظریۀ احتمال[۲] و نظریۀ جدید اعداد[۳] را بنیاد نهاد. دستاوردهایی نیز در هندسۀ تحلیلی[۴] داشت. در ۱۶۵۷، یک رشته مسئله را بهشکل قضایایی مطرح کرد که لازم بود ثابت شوند و ریاضی‌دانان دیگر را به حل آن‌ها فراخواند. بنا به قضیۀ آخر فرما[۵]، معادله‌ای بهشکل xn + yn = zn، که در آن همگی عدد z،y،x، و n صحیح[۶]باشند، به‌ازای n > ۲ جواب ندارد. فرما این قضیه را در حاشیۀ یک کتاب درسی ریاضی نوشت و اضافه کرد که می‌تواند درستی آن را ثابت کند، ولی در حاشیه جای کافی برای نوشتن اثبات وجود ندارد. این قضیه ۳۰۰ سال اثبات‌نشده باقی ماند. بنابراین، به‌معنی دقیق کلمه قضیه نبود و فقط یک حدس بود. در ۱۹۹۳، اندرو وایلز[۷]، ریاضی‌دان انگلیسی، در دانشگاه پرینستونِ[۸] امریکا اثبات آن را عرضه کرد. بعدها مشخص شد که این اثبات نقص دارد، ولی وایلز در ۱۹۹۴ صورت تجدیدنظر شده‌ای از اثبات آن را پیشنهاد. ماجرای قضیۀ آخر فرما سرانجام در ۱۹۹۷ و زمانی پایان یافت که وایلز جایزۀ ولفسکل[۹] را، که در قرن ۱۹ برای حل این مسئله تعیین شده بود، دریافت کرد. فرما در نزدیکی مونتوبان[۱۰] زاده شد و در دانشگاه اورلئان[۱۱]، در رشتۀ حقوق، درس خواند. در مقام قاضی دادگاه در تولوز[۱۲] به‌‌کار پرداخت و با ترفیع مقام، از ۱۶۴۸ تا ۱۶۶۵، مشاور پادشاه در مجلس ایالتی تولوز بود. او هیچ یک از دستاوردهایش را منتشر نکرد و این دستاوردها از طریق نامه‌های او به ریاضی‌دانان دیگر شناخته شده‌اند. شیوۀ فرما در بیشتر کارهایش تحلیل به روش نزولی[۱۳] یا کاهشی بوده است، یعنی «فروکاستن» مسئله تا وقتی که تبدیل به جزئی از یک دسته مسئله با راه‌‌حل معلوم شود. ابداع هندسۀ تحلیلی به‌‌دست او در نامه‌هایی صورت پذیرفت که قبل از ۱۶۳۶ نوشت. هم‌زمان با او، رنه دکارت[۱۴]، که هندسه[۱۵] را در ۱۶۳۷ منتشر کرد، هندسۀ تحلیلی را عرضه کرد. منازعه‌ای طولانی و تلخ بر سر تقدم این امر درگرفت. فرما همچنین کاشف اصلی چیزی است که امروز به اصل فرما[۱۶] معروف است. بنا‌به این اصل، نور همواره مسیری را می‌پیماید که مستلزم صرف کمترین زمان باشد.