عدسی گرانشی
عدسی گِرانشی (gravitational lens)
پدیده‌ای اخترشناختی، بنابه پیش‌بینی نظریۀ نسبیتِ فیزیک‌دان آلمانی‌تبار امریکایی، آلبرت اینشتین. بر اساس این نظریه، اجسامی در فضا که به‌قدر کافی جِرم داشته باشند، می‌توانند نسبت به نور اجسام دوردستی که، از دید ناظر زمینی، با آن‌ها در یک خط قرار می‌گیرند، مانند یک عدسی عمل کنند. هر گاه این اجسام در موقعیت درستی قرار گرفته باشند، این عدسی می‌تواند دو یا چند تصویر مجزا از یک جسم دوردست پدید آورد. نخستین عدسی گرانشی واقعی را اخترشناس بریتانیایی، دنیس والش[۱]، در ۱۹۷۹ کشف کرد. این عدسی را یک کهکشان بیضی‌شکل غول‌آسا پدید می‌آورد که تصویری دوگانه از یک اَختروش[۲] دورتر را تشکیل می‌دهد. تاکنون چند پدیدۀ مشابه را رصد کرده‌اند، از جمله «حلقۀ اینشتین[۳]» که در ۱۹۹۸ کشف شد و از ردیف شدن دقیق اجسام دور و نزدیک حاصل شده است. اخترشناسان برای کشف حلقۀ اینشتین از شبکه‌ای شامل تلسکوپ‌های رادیویی بریتانیا و تلسکوپ فضایی هابل[۴] استفاده کرده‌اند. آرایۀ تلسکوپ رادیویی مرلین[۵] این حلقه را یافت و تلسکوپ فضایی هابل از آن عکس گرفت. این حلقه را دو کهکشان دوردست پدید می‌آورند که دقیقاً با زمین در یک ردیف قرار می‌گیرند. عدسی گرانشی کهکشان نزدیک‌تر، نور کهکشان دورتر را به‌صورت دایره‌ای کامل پراکنده می‌کند. چندین کمان یا حلقۀ ناقص درخشان نیز رصد شده است. اخترشناسان با استفاده از عدسی‌های گرانشی و اندازه‌گیری توان گرانشیِ کهکشان در واپیچاندن نور کهکشان دورتر پشت سر، مقدار مادۀ موجود در کهکشان نزدیک‌تر را برآورد می‌کنند. اخترشناسان با مقایسۀ اثر گرانشی کهکشان نزدیک‌تر با مقدار مادۀ مرئی موجود در همان کهکشان، مقدار مادۀ نامرئی یا مادۀ تاریکی[۶] را برآورد می‌کنند که باید در کهکشان موجود باشد.