لاک، جان (۱۶۳۲ـ۱۷۰۴)

لاک، جان (۱۶۳۲ـ۱۷۰۴)(Locke, John)

لاک، جان

فیلسوف انگلیسی، بنیادگذار مکتب تجربه‌گرایی و مدافع نظریۀ قرارداد اجتماعی. در ۲۹ اوت ۱۶۳۲ در دهکدۀ رینگتون، واقع در سامرست، متولد شد. در دانشگاه آکسفورد تحصیل کرد و از ۱۶۶۱ تا ۱۶۶۴ در رشته‌های زبان یونانی، فن سخنوری و فلسفۀ اخلاقی در همان دانشگاه به تدریس پرداخت. در ۱۶۶۷ ارتباطش را با سیاستمدارِ انگلیسی، اَنتونی اَشلی کوپر، نخستین اِرلِ (کُنت) شافتسبری، آغاز کرد و دوست، مشاور و پزشک او شد. شافتسبری لاک را به چند منصب کم‌اهمیت دولتی گماشت. لاک در ۱۶۶۹، در یکی از مقام‌های رسمی خود، اساس‌نامه‌ای برای مالکان مهاجرنشین کارولینا در امریکای شمالی نوشت، اما هرگز به اجرا درنیامد. در ۱۶۷۵، پس از آن‌که شافتسبریِ آزاداندیش مغضوب واقع شد، لاک به فرانسه نقل مکان کرد. در ۱۶۷۹ به انگلستان بازگشت، اما با توجه به مخالفتش با بر تخت نشستنِ برادرِ کاتولیکِ شاه، فوراً مصلحت دید که به اروپا بازگردد. از ۱۶۸۳ تا ۱۶۸۸ در هلند زیست و در پیِ به اصطلاح «انقلاب باشکوه» ۱۶۸۸ و به قدرت رسیدن شاهی پروتستان، بار دیگر به انگلستان بازگشت. شاه جدید، ویلیام سوم، لاک را در ۱۶۹۶ به عضویت در «شورای بازرگانی» گماشت و او در ۱۷۰۰ به‌علت کسالت از آن شغل استعفا داد. در ۲۸ اکتبر ۱۷۰۴ در اوتس درگذشت.

تجربه‌گرایی. تجربه‌گرایی لاک بر بنیاد این عقیده استوار بود که هرگونه شناختی جز استدلال قیاسی بی‌تردید بر تجربۀ حسی مبتنی است. عقاید تجربه‌گرایانه را قبلاً فرانسیس بیکن، در اوایل قرن هفدهم مطرح کرده بود، اما لاک در کتاب خود به نام جستار دربارۀ فهم‌ آدمی (۱۶۹۰) این آموزه را به‌صورتی منظم و روشمند بیان کرد. او ذهن هر شخص را در هنگام تولد به‌منزلۀ «لوح ساده»ای می‌انگاشت، یعنی لوح سفیدی که دانش از راه تجربه بر آن نقش می‌بندد. وی اعتقاد به تصورات فطری را، که در اصل از افلاطون سرچشمه گرفته بود، مردود می‌دانست.

نظریه‌های سیاسی. عقاید سیاسی لاک از راه تفکر نظری، التزام عملی و تعهد مذهبی شکل گرفتند. لاک، اگرچه معتقد بود که خدا طرح خلقت آدمیان را درانداخته و به آنان عقل و درنتیجه، توانایی شناخت قوانین طبیعی اعطا کرده است، نظریه‌های رایج در زمانه‌اش را که برای حکومت انسانی، و به‌خصوص برای برخی از فرمانروایان منشأی الهی قائل بودند، رد می‌کرد. لاک در کتاب دو رساله در باب حکومت (۱۶۹۰) به «نظریه حق الهی»، که از جانب رابرت فیلمر، متألّه انگلیکان، مطرح شده بود، حمله کرد. در عوض، به این استدلال پرداخت که حاکمیت از مردم ناشی می‌شود و حکومت فقط از راه واگذاری حقوق فردی در چارچوب یک قرارداد به قدرت مشروع دست می‌یابد. لاک، در طرح بحث مربوط به قرارداد اجتماعی تا حدی از دیدگاه‌های تامس هابز تأثیر گرفت، اما از آن‌ها انتقاد نیز می‌کرد. در نظر لاک، حکومت در صورتی مشروعیت دارد که افراد به آن رضایت داده باشند؛ رضایت آنان ممکن است صریح یا ضمنی ابراز شود. از آن‌جا که حکومت فقط به این منظور وجود دارد که موجبات امنیت و آزادی مردم را فراهم آورد، انقلاب را فقط در صورتی می‌توان موجّه دانست که همۀ مردم متوجه تحمل‌ناپذیر بودنِ ستمگری‌های حکومت شوند. این جنبه از نظریۀ لاک مسلماً ناشی از دخالتی است که در توطئۀ شافتسبری برضّدِ به قدرت رسیدنِ فرمانروای جدید کاتولیک داشته است. حکومت تا زمانی مشروع باقی می‌ماند که حقوق فردی را پاس دارد و از طریق نظام نظارت و موازنه قدرت خود را مهار کند. لاک همچنین یکی از کسانی بود که از تساهل دینی دولت به‌شدت هواداری می‌کرد. اما تساهل دینی خداناشناسان را قبول نداشت، زیرا آنان، به گمان او، هیچ مبنا و موجبی برای وفاداری صادقانه ندارند؛ و تساهل دربرابر کاتولیک‌ها را، که به عقیدۀ او به قدرت بیگانه‌ای ـ یعنی پاپ ـ وفادارند، نیز رد می‌کرد. تأثیر لاک بر فلسفۀ جدید بسیار شگرف بوده است. تجربه‌گرایی او هنوز هم در بسیاری از اندیشمندان نفوذ دارد. فلسفۀ سیاسی وی مسلماً در جنگ استقلال امریکا تأثیر نهاد و از آن پس به بسیاری از آزاداندیشان الهام بخشیده است. اندیشه‌هایی دربارۀ آموزش و پرورش (۱۶۹۳) و خردمندانگی مسیحیت (۱۶۹۵) ازجملۀ آثار دیگر او به‌شمار می‌روند.

 

---