قارص
قارْص (Kars)
مرکز استان قارص، در شمال شرقی ترکیه، کنار رود قارص[۱]، در ۱۹۲کیومتری شمال شرقی اَرزروم[۲] و نزدیک ویرانه‌های آنی[۳]، پایتخت قدیم ارمنستان. ۷۸,۵۰۰ نفر جمعیت دارد (۱۹۹۰). در ارتفاع ۱,۷۵۰متری از سطح دریا و نزدیک کوه آرارات[۴]، بلندترین قلۀ ترکیه، قرار دارد. در منطقه‌ای کوهستانی است و آب‌و‌هوای بسیار سرد و زمستان‌های طولانی و پربرف دارد. اقتصاد آن بر پایۀ کشاورزی و دامداری استوار است و پنیر، قالی، نمد، و پارچه‌های ضخیم تولید می‌کند. از مراکز جهانگردی زمستانی و توریسم فرهنگی است. ۴۸ کیلومتر از مرز ارمنستان فاصله دارد و جنگ‌های متعدد و تغییراتی را در مالکیت خود شاهد بوده است و هنوز هم از پایگاه‌های مهم نظامی است. ازجمله بناهای دیدنی آن است: کلیسای جامع ارمنی حواریون مقدس[۵]، از قرن ۵ق/۱۱م چندین بنا به شیوۀ معماری روسی؛ پل‌سنگی بازالتی بر روی رود آرپاچای (۹۸۷ق/۱۵۷۹)؛ و یک کاخ دو طبقه از سنگ بازالت در دامنۀ قلعۀ قارص (۹۸۷ق/۱۵۷۹). قارص از عصر سنگ تراشیده تاکنون مسکونی بوده است. کارساک‌ها از ۱۲۷ تا ۱۳۰پ‌م از قفقاز به این منطقه آمدند. اورارتوها، سکاها، اشکانیان، ساسانیان، رومیان، سلجوقیان، گرجیان، ترکمانان، و عثمانیان بر آن فرمان رانده‌اند. اوایل قرن ۴ق/۱۰م پایتخت ارمنستان شد. ترک‌های سلجوقی[۶] در اواسط قرن ۵ق/۱۱م و گرجی‌ها[۷] در اوایل قرن ۷ق/۱۳م آن را تصرف کردند. امیرتیمور شهر و باروی آن را که سلجوقیان ساخته بودند، ویران کرد (۷۸۹ق/۱۳۸۶م). عثمانی‌ها در قرن ۱۰ق/۱۶م به فرمان مراد سوم آن را بازسازی کردند. در ۱۱۱۳ق/۱۶۰۴ شاه عباس کبیر آن را تصرف کرد. در ۱۲۴۶ق/۱۸۲۸ روس‌ها آن را تسخیر کردند و کنگرۀ برلین[۸] شهر و نواحی پیرامون آن را به روس‌ها واگذار کرد (۱۲۹۵ق/۱۸۷۸)؛ در حالی‌که بر طبق پیمان‌های صلح، قارص به ترکیه بازگردانده شده بود. پیمان برست لیتوفسک[۹] مجدداً آن را به دولت عثمانی بازگرداند (۱۳۳۷ق/۱۹۱۸) و پیمان بین ترکیه و شوروی (۱۳۴۰ق/۱۹۲۱) در قارص امضا شد. این شهر که در گذشته ۱۰۰هزار نفر جمعیت داشت، پس از حملۀ مغول‌ها در ۶۳۷ق/۱۲۳۹م متروکه شد. قارص درگذشته از منزلگاه‌های جادۀ ابریشم بود.