امریکای شمالی، قاره

امریکای شمالی، قارۀ (North America)

سرخ‌پوست بومي امريکا

موقعیت. قارۀ امریکای شمالی در نیم‌کرۀ شمالی و نیمۀ غربی زمین جا دارد. از شمال به اقیانوس شمالگان، از شرق به اقیانوس اطلس، و از جنوب و غرب به اقیانوس آرام محدود است. این قاره، که سومین قارۀ وسیع جهان است، ۲۴,۲۴۷,۰۴۰ کیلومتر مربع مساحت و ۵۲۳,۷۳۶,۳۰۲ نفر جمعیت دارد (۲۰۰۷). بزرگ‌ترین شهرهای با جمعیت بیش از ۲میلیون نفر آن، عبارت‌اند از مکزیکوسیتی، نیویورک، شیکاگو، لوس‌آنجلس، مونترال، گوادالاخارا، مونتری، فیلادلفیا، گواتمالاسیتی، دیترویت، و دالاس.

سیمای طبیعی. ۱. کرانه‌ها و جزایر: الف ـ کرانه‌های شمالی ـ دریای بوفورت در شمال غرب، ویکنت ملویل ساوند، فاکس بِیْسین، خلیج هودسن، تنگۀ هودسن، خلیج بافین، و تنگۀ دیویس کرانه‌ها و بریدگی‌های آن را در اقیانوس شمالگان تشکیل می‌دهند و شبه‌جزیرۀ بوتیا با عرض شمالی ۷۰ درجه و ۳۰ دقیقه شمالی‌ترین نقطۀ آن محسوب می‌شود. جزایر کوچک و بزرگ بسیاری در آب‌های ساحلی این قسمت وجود دارد که جزایر گروئنلند با شمالی‌ترین نقطۀ خود (۸۳ درجه و ۳۸ دقیقه) به نام ماریس جساپ بزرگ‌ترین آن‌هاست و بافین، الزمیر، ویکتوریا، بنَکس، ساوتمپتن و پری از دیگر جزایر مهم آن به‌شمار می‌آیند. ب ـ کرانه‌های خاوری کلاً به اقیانوس اطلس محدود است و خلیج سنت لارنس، خلیجک‌های فاندی و چپیک، شبه‌جزیرۀ فلوریدا، خلیج مکزیک، شبه‌جزیرۀ یوکاتان، و خلیج هوندوراس مهم‌ترین عوارض ساحلی آن را تشکیل می‌دهند و جزایر نیوفاوندلند، انتیکاستی، پرینس ادوارد، کیپ برتون، لانگ، برمودا و نیز جزایر فراوان دریای کارائیب مانند کوبا، هیسپانیولا، آنتیل‌های بزرگ و کوچک، و باهاما عمده‌ترین جزایر این قسمت هستند و خاوری‌ترین نقطۀ این قاره در کرانه‌های لابرادور کشور کانادا جای دارد و در موقعیت جغرافیایی ۱۶۸ درجه و پنج دقیقه غربی واقع است. تنگۀ برینگ واقع در شمال غربی، این قاره را از آسیا جدا می‌کند و ونکوور، کوئین شارلوت، آلوشن (الیوشن)، نونیوک و سنت‌لارنس جزایر مهم آن هستند. ۲. کوه‌ها: رشته‌کوه‌های طویلی که عمدتاً به کوه‌های راکی معروف‌اند، سراسر حاشیۀ غربی این قاره را از آلاسکا در شمال تا مکزیک و امریکای مرکزی در جنوب فراگرفته و دشت‌های خاوری کوه‌های مزبور که از اقیانوس شمالگان تا خلیج مکزیک گسترده‌اند، لولندز، پیرامون خلیج هودسن و درّۀ میسی‌سیپی، نواحی مرکزی آن را تشکیل می‌دهند. کوه‌های آپالاش حاشیۀ خاوری را فراگرفته و جلگۀ پست ساحلی اقیانوس اطلس، کرانه‌های خاوری را به خود اختصاص داده است. فلات یخ‌پوش گروئنلند در شمال، و کوه مکینلی، با ارتفاع ۶۱۹۴ متر بلندترین نقطۀ آن است و نمکزار کوچک بد واتر در دت ولی با عمق ۸۶ متر پست‌ترین نقاط آن است. ۳. رودخانه‌ها و دریاچه‌ها: امریکای شمالی رودهای فراوانی دارد که میسی‌سیپی یوکان، مَکِنزی، سسکچوان، سنت‌لارنس، کلرادو، میسوری، پِنابسکت، هودسن، پوتومک، ریوگرانده و گریخالوا مهم‌ترین آن‌ها هستند. انگلیسی، فرانسوی، و اسپانیایی‌ زبان‌های رایج در این قاره‌اند. اکثر جمعیت آن مسیحی و یهودی‌اند. دریاچه‌های گریت‌بر، گریت‌اسلیو، وینیپگ، پنج دریاچۀ بزرگ هیورن، ایری، اونتاریو، میشیگان، سوپریور، و گریت سالت لیک ازجمله مهم‌ترین شبکه‌های آبی این قاره به‌حساب می‌آیند.

تقسیمات سیاسی. قارۀ بزرگ امریکای شمالی از سه کشور بزرگ کانادا، امریکا و مکزیک تشکیل شده و با منظورنمودن امریکای مرکزی، قاعدتاً باید گواتمالا، بلیز، هوندوراس، ال‌سالوادور، نیکاراگوا، کاستاریکا، پاناما و نیز کشورهای حوضۀ دریای کارائیب چون کوبا، جامائیکا، هائیتی، جمهوری دومینیکن و دیگر کشورهای کوچک هند غربی را به آن افزود.

زمین‌شناسی. امریکای شمالی از سه حوزۀ ساختاری اصلی تشکیل شده است که عبارت‌اند از کراتون امریکای شمالی، کمربند چین‌خوردگی آپالاش، و کمربند چین‌خوردگی کوردیرا. کراتون امریکای شمالی یک سپر پرکامبرین قدیمی است که بخش اصلی شمال قاره را دربر می‌گیرد و به‌سمت جنوب به‌صورت یک مثلث وارونه ادامه دارد. کمربند چین‌خوردگی آپالاش حاشیۀ جنوب شرقی کراتون را اشغال می‌کند. کمربند چین‌خوردگی کردیلارین در حاشیۀ جنوب غربی کراتون قرار دارد. سنگ‌های پرکامبرین سپر در بخش شمالی قاره رخنمون‌های خوبی دارند و در آن‌جا سپر کانادا را می‌سازند، اما به‌سمت جنوب، در دشت‌های مرکزی امریکا عمدتاً با رسوبات فانروزوئیک بالایی (متأخر) پوشیده شده‌اند. سپر کانادا ناحیه‌ای وسیع با سنگ‌های پرکامبرین و قابل تقسیم به تعدادی حوزۀ ساختاری است. هرکدام از این حوزه‌ها درطی دوره‌های گوناگون پرکامبرین یک ناحیۀ فعال زمین‌ساختی بوده‌اند. قدیمی‌ترین سنگ‌های پرکامبرین، با ۳میلیارد سال قدمت، به‌صورت توده‌های کوچک مجزا درون نواحی بزرگ‌تری از سنگ‌های جوان‌تر یافت می‌شوند. حوزۀ سوپریور ناحیه‌ای وسیع از سنگ‌هایی به سن پرکامبرین میانی است. این ناحیه دارای پی‌سنگ گرانیتی، گنیسی، و میگماتیتی است. حوزۀ چرچیل که در حاشیۀ شمالی حوزۀ سوپریور قرار دارد، از سنگ‌هایی ساخته شده است که درطی چرخۀ کوه‌زایی پرکامبرین بالایی به‌وجود آمده‌اند. حوزۀ گرنویل جوان‌ترین سپر کاناداست. کمربند چین‌خوردگی کردیلارین قدمت بسیار دارد که در زمان پرکامبرین بالایی فعال شده و هنوز نیز فعال است. فلات کلرادو و حوضۀ نوادا بخشی از یک کراتونی قدیمی‌اند که به کمربند فعال کردیلارین متصل است.

جانوران. پراکندگی گونه‌های جانوری در شمال امریکا از الگوی پوشش گیاهی تبعیت می‌کند. در توندرای ناحیۀ قطبی و جنگل‌های مخروطیان شمالی، کاریبوها (گوزن‌های امریکایی) و گرگها حضور دارند. گوزن‌ها، راسوهای متعفن، و سنجاب‌ها در جنگل‌های برگ‌ریز شرقی زندگی می‌کنند. کوه‌های غربی دارای شیرهای کوهی، خرس‌ها، و جوجه‌تیغی‌ها یا تشی‌هایند. کایوت‌ها (گرگ‌های صحرایی) و سگ‌های مرتع نمونه‌هایی عادی از شکارچی و شکار در مراتع غربی‌اند. جغدهای حفار و روباه‌ها در بیابان‌های جنوب غربی زندگی می‌کنند. مشخصۀ توندرای شمالی کاریبوهای مهاجر در دسته‌های بزرگ و گاومیش‌هایی است که به سرمای شدید سازش یافته‌اند. جانور عادی جنگل‌های مخروطیان شمالی موس، نوعی گوزن، است که شکارچی اصلی‌اش گرگ الوار است. بیدسترها با ساختن لانۀ عظیم خود در آبگیرها، سدها، دریاچه‌ها، و کانال‌های مرتبط با آن‌ها عامل تغییر شکل چشم‌اندازهایند. در جوانب مراتع غربی رشته‌کوه‌ها، از آلاسکا تا مکزیک، جانوران خاصی ازجمله خرس‌های گریزلی (خرس قهوه‌ای)، خرس سیاه، گوسفند شاخ‌بزرگ، بز کوه‌های راکی، سیاه‌گوش‌ها، شیر کوهی، گوزن میول، و گوزن دم‌سفید زندگی‌می‌کنند. گونه‌های غالب علفزارها عبارت‌اند از گاومیش بیزون و آهوی پرونگ‌هورن که زمانی در دسته‌های بزرگ در مرتع سرگردان بودند، سگ مرتع، سنجاب زمینی اجتماعی که در کلنی‌های زیرزمینی زندگی می‌کنند و کُلنی آن‌ها بالغ بر میلیون‌ها فرد است، و نیز سنجاب کیسه‌دار که گونۀ‌ اصلی مراتع است. این جوندگان کوچک و خرگوش صحرایی شکار اصلی کایوت‌ها، روباه، باز مرتع، و دیگر شکارچیان علفزار است. یکی از پرندگان علفزار مرغ مرتع است که براثر شکار، فراوانی آن به چند کلنی کوچک و پراکنده تغییر کرده است. بسیاری از گونه‌های بومی علفزارها براثر سکونت انسان و کشاورزی از بین رفته‌اند یا تعداد آن‌ها به‌شدت کاهش یافته است. تعداد اعجاب‌برانگیزی از جانوران توانسته‌اند در بیابان‌های شمال امریکا باقی بمانند، ازجمله بیش از صد گونه پرنده و حدود ۴۰ گونه پستاندار. پرندگان عبارت‌اند از عقاب طلایی و جغد حفار که در حفره‌های رهاشدۀ پستانداران کوچک زندگی می‌کنند. پستانداران کوچک عبارت‌اند از سنجاب زمینی و موش کانگرو که گرم‌ترین بخش روز را در زیر زمین می‌گذرانند و در غروب، و قبل از طلوع، برای تغذیه خارج می‌شوند. پستانداران بزرگ‌تر عبارت‌اند از اسب‌های وحشی و روباه شکارچی که به شکار جوندگان و سوسماران (مارمولک‌ها) می‌پردازند. خزندگان بیابان عبارت‌اند از انواع مارهای زنگی و سوسمار سمّی قوی‌هیکلی که یکی از دو گونۀ هیولای ژیلا جهان است.

جانوران آب شیرین. درحالی‌که بسیاری از زیست‌گاه‌های طبیعی امریکای شمالی را انسان اشغال کرده است، به‌ویژه مراتع غربی و جنگل‌های پهن‌برگ شرقی را که بسیاری از گونه‌های ساکن آن‌ها به‌شدت کاهش یافته‌اند، مرداب‌های شمالی در طول قاره، از اقیانوس آرام تا اطلس، تقریباً دست‌نخورده باقی مانده‌اند. این سرزمین‌ها محل تولیدمثل تعداد بیشماری از پرندگان مهاجر آبی است که در بهار برای تولیدمثل می‌آیند و در پاییز به‌سمت جنوب پرواز می‌کنند. باتلاق‌های فلوریدا مکان مناسبی برای انواع منحصربه‌فرد خزندگان، نظیر الیگاتور، تمساح و مارها؛ دوزیستان، شامل انواع قورباغه‌ها و سمندرها؛ و پرندگان آبچر، ازجمله مرغ حسینی (فلامینگو)، منقار قاشقی، و حواصیل‌هاست. بیشتر ناحیه زیر آب و دسترسی انسان به آن مشکل است. این منطقه را بیشتر به‌صورت پارک ملی می‌شناسند. ناحیۀ معتدل نقش مهمی در چرخۀ زندگی ماهی آزاد دارد. حرکات فصلی ماهیان آزاد یکی از عجایب طبیعت است. طی این حرکات، میلیون‌ها ماهی آزاد که بیشتر عمر خود را در اقیانوس‌ها گذرانده‌اند، برای رسیدن به نواحی بالادست رودخانۀ محل تولدشان تلاش می‌کنند. در نواحی قطبی و اقیانوس اطلس شمالی والروس‌ها (فیل‌های دریایی) و فک‌های خاکستری حضور دارند، درحالی‌که شیرهای دریایی و فک‌های فیل‌مانند نواحی شمالی در نواحی دور از سواحل اقیانوس آرام زندگی می‌کنند. در آب‌های دور سواحل کالیفرنیا، شنگ (سمور آبی دریایی) زندگی می‌کند که پستانداری با سازش کامل در محیط‌های دریایی است و به‌ندرت به ساحل می‌آید. هرچند بیشتر جانوران بومی امریکا به‌شدت کاهش یافته‌اند، محافظت کارآمد در این قاره بیش از قاره‌های دیگر صورت گرفته است.  

 

---