رمان

رمان (novel)

جیمز جویس

چارلز دیکنز

انوره دو بالزاک

روایت منثور داستانی بلند، معمولاً بین ۳۰هزار تا ۱۰۰هزار کلمه. این نوع ادبی تجربۀ انسانی را مبتکرانه با تکامل روان‌شناختی شخصیت‌های اصلی و ارتباط آن‌ها با جهانی گسترده‌تر ترسیم می‌کند. نام و ریشۀ رمان امروزی را باید در نوولای ایتالیایی یافت، قصه‌های کوتاه با شخصیت‌های متنوع که در اواخر قرن ۱۳م متداول شد. رمان به‌منزلۀ شکل اصلی ادبیات داستانی روایی قرن ۲۰، همواره بر پایۀ ژانر (گونه) و گونه‌های فرعی رده‌بندی شده‌ که ازجمله آن‌هاست: رمان تاریخی، داستان پلیسی، فانتزی و داستان علمی تخیلی.

خاستگاه‌ها. گفته می‌شود خیال‌پردازی در قرن ۲پ‌م از یونان آغاز شده است. ازجمله نمونه‌های رمان در یونان باستان دافنیس و کلوئه اثر لونگوس است. تقریباً تنها اثر لاتینی باقی‌مانده که نام رمان را بر آن می‌توان نهاد الاغ زرین نوشتۀ آپولیوس (اواخر قرن ۲) است که بر مبنای الگوی یونانی پدید آمده است. در زمینه داستان‌پردازی منثور عرف مشابه اما (تا قرن ۱۹) مستقلی وجود دارد که با توجه به تکامل روان‌شناختی در خاور دور، به‌ویژه در ژاپن به‌وجود آمد که نمونۀ آن داستان گِنجی اثر موراساکی شیکیبو در قرن ۱۱م است.

شکل‌گیری. دورۀ اصلی تحول رمان در اواخر رنسانس ایتالیا پیش آمد، وقتی که انگیزۀ سفر به خارج، افزایش ثروت، و تغییر الگوهای اجتماعی دلبستگی بیشتری به رویدادهای زندگی روزمره به‌وجود آورد که مغایر با، تعالیم مذهبی، افسانه‌های گذشته، یا تخیل داستانی بود. آثار نویسندگان ایتالیایی، بوکاتچو و ماتئو باندلو، به انگلیسی ترجمه و در مجموعه‌های بی‌نظیر قصر شادی (۱۵۶۶ـ۱۵۶۷) اثر ویلیام پینتر منتشر شدند. این ترجمه‌ها الهام‌بخش رمان‌نویسان انگلیسی عصر الیزابت مانند، جان ‌لیلی، فیلیپ سیدنی، تامس‌ نَش و تامس لاج شدند. با وجود این، قرن ۱۷ تحت نفوذ رمانس‌های فرانسوی گوتیر دو کوست دو لاکالپرند (۱۶۱۴ـ۱۶۶۳) و مادلن دو اسکودری قرار داشت. در اسپانیا، دون کیشوت (۱۶۰۴) اثر سروانتس با ترجمه به دیگر زبان‌های اروپایی به شکل‌گیری رمان کمک کرد، و گریملز‌هاوزن، که مجموعۀ سیمپلیسیسیموس (۱۶۶۹ـ۱۶۷۲) او یکی از قدیمی‌ترین نمونه‌های رمان آلمانی است، تفسیر اجتماعی طنزآمیزی دربارۀ جنگ‌های ۳۰ساله عرضه کرد. رمان‌ انگلیسی نیز با آثار ویلیام کانگریو و افرا بِن همچنان سیر تکاملی خود را طی کرد. با افزایش باسوادان و تولید ارزان‌تر کتاب، از قرن ۱۸ رمان چنان تحول سریعی یافت که در قرن ۲۰ فرم ادبی غالب شد. در قرن‌های ۱۶ و ۱۷ چهار نوع اثر داستانی منثور (رمانس) متداول شد: رمانس کمدی، رمانس سیاسی، رمانس شبانی و رمانس قهرمانی. رمانس کمدی دراصل با رمانس‌های بورلِسْک تمسخرآمیز فرانسوآ رابله نویسندۀ فرانسوی، در دهۀ ۱۵۳۰ آغاز شد. رمانس کمدی زندگی برتولدو (۱۶۱۸)، اثر جولیو چزاره کروچه ایتالیایی، مدت ۲۰۰ سال، در ایتالیا همان محبویتی را داشت که رابینسون کروزوئه (دانیل دفو، ۱۷۱۹) یا سلوک زایر (جان بانیان، ۱۶۷۸) در انگلستان داشتند. در قرن بعد ازجمله رمانس‌های کمدی فرانسوی عبارت‌اند از رمان خنده‌آور (۱۶۵۱ـ۱۶۵۷)، اثر پل اسکارون، و رمان بورژوا (۱۶۶۶)، نوشته فورتی‌یر بودند. احتمالاً کهن‌ترین رمانس‌ سیاسی، هرچند بیشتر کتابی فلسفی است تا اثری داستانی، آرمان‌شهر (۱۵۱۶) اثر تامس مور (که نخست در ۱۵۵۱ از اصلی لاتینی آن به انگلیسی ترجمه شد). نخستین رمانس شبانی ویم آرکادیا (۱۵۰۱)، نوشته یاکوپو سانادزاروی ایتالیایی است. درپی این رمانس، خورخه مونتمایور، نویسندۀ اسپانیایی، دیانا (۱۵۵۹)، را منتشر کرد که ویلیام شکسپیر، نمایش‌نامه‌نویس انگلیسی، پیرنگ دو نجیب‌زاده اهل ورونا (۱۶۲۳)، و نیز بعضی از رویدادهای رویای شب نیمۀ تابستان (۱۶۰۰) را از آن اقتباس کرد. احتمالاً مهم‌ترین رمانس شبانی انگلیسی آرکادیا (۱۵۹۰)، اثر فیلیپ سیدنی است که کاملاً تحت تأثیر قراردادهای شعر شبانی کلاسیک قرار داشت. مهم‌ترین نویسندگان رمانس‌های قهرمانی، فرانسوی‌ها بودند که برخی از آثار آنان عبارت‌اند از پینه‌زاندر (۱۶۳۲)، اثر مارین لوروا دو گومبرویل، کاساندر (۱۶۴۴ـ۱۶۵۰)، نوشته لا کالپرِنِد، و آرتامِنه، یا کوروش کبیر (۱۶۴۸ـ۱۶‌۵۳)، از مادلن دو اسکودری. در قرن ۱۸، رمان به‌منزلۀ یک صورت ادبی کاملاً تثبیت شد، زیرا خوشایند طبقه متوسطی بود که اوقات فراغت بسیار داشتند. آثار این دوره بیانگر دل‌مشغولی نسبت به رویدادهای زمان حاضر است، شامل نثری دقیقاً شکل یافته‌ است تا بتواند محملی برای بیان نظریات علمی، سیاسی و مذهبی و نیز زندگی‌نامه، تاریخ و روزنامه‌نگاری باشد، اما این نثر کمتر مناسب بیان ادبیات داستانی است، و بیشتر نویسندگان آثار داستانی در ۷۰ سال بعد از توانایی‌های خود در زمینۀ دیگر بهره گرفتند. بررسی شکل رمان دنیل دفو هرچند با الهام از آثار داستانی منثور، رمان‌های رابینسون کروزوئه (۱۷۱۹) و یادداشت‌های روزانۀ سال طاعون (۱۷۲۲) را نوشت، که بیانگر والاترین هنر و انسجام آثار داستانی است، اما در این رمان‌ها ادبیات داستانی نقش روزنامه‌نگاری را کم‌رنگ می‌کند، و یکسری از رویدادها را با تکامل اندک شخصیت‌ها ترسیم می‌کنند. بیشتر منتقدان آغاز پیدایش رمان انگلیسی را سال انتشار پامِلا (۱۷۴۰) اثر ساموئل ریچاردسون می‌دانند، که راه بررسی کامل قابلیت‌های رمان را هموار ساخت. رمان‌های انگلیسی این عصر بیشتر به اصول اخلاقی پاداش تقوی و ملاک‌های اجتماعی بازمانده، وفادار ماندند. تا پایان قرن ۱۸ بیشتر امکانات ذاتی رمان شناخته شده بودند. از رمان‌های توبیاس اسمولت با رویدادهای متوالی تا تریسترام شَندی (۱۷۶۰ـ۱۷۶۷)، نوشته لارنس استرن، که در آن‌ها عملاً همه قابلیت‌های شکل رمان بررسی و به ریشخند گرفته شده ،توفیق یافته، بحث، و سرانجام عرضه شده‌اند. موفقیت نظرگیر دیگر در رمان‌نویسی کشیشِ وِیکفیلد (۱۷۶۶)، اثر اولیور گلداسمیت است.

مکتب رمانتیک مدرن. انتشار یادگارها اثر تامس پرسی در ۱۷۶۵ علاقه به عصر شهسواری و رمانس را از نو برانگیخت. نخستین نویسندۀ مکتب رمانتیک مدرن هوراس والپول بود، که قلعه اوترانتو را در ۱۷۶۹ منتشر کرد. بزرگ‌ترین استاد این فرم نیز که رمان گوتیگ را آفرید، بدون شک آن رادکلیف بود که رمان اسرار یودالفو از او در (۱۷۹۴) منتشر شد، و آثار دیگری که اغلب تقلید شده بود. رادکلیف تأثیر عمیقی در سلیقه نسل‌هایی از خوانندگان آثاری گذاشت که چشم انتظار ظهور گونه‌ای از ادبیات داستانی بودند که هنر را با تخیل، عجایب و غرایب و امور اسرارآمیز به‌هم می‌آمیخت و در انگیزش احساسات فوق‌العاده نیرومند بود.

قرن نوزدهم. رمان در قرن ۱۹ به‌تدریج از بازنمایی ساده به استفاده از مضامین نمادین، صور خیال و بیان دیدگاه‌های مختلف نویسنده تکامل یافت. در اوایل قرن ۱۹ والتر اسکات رمان تاریخی را متداول ساخت، و جین آستین رمان‌های آداب و رسوم اجتماعی هوشمندانه نوشت. ادبیات داستانی انگلیسی تأثیری مستقیم در سراسر اروپا و یا فراسوی آن گذاشت. رمان عصر ویکتوریا در انگلستان، با چنین انگیزه‌هایی، به‌سرعت نهادینه شد. رمان‌‌نویسان سرشناس انگلیسی عصر ویکتوریا عبارت‌اند از چارلز دیکنز، ویلیام تَکِری، برونته‌ها، جورج الیوت، آنتونی ترالپ، و رابرت لوئیس استیونسون.

رمان امریکایی. قرن ۱۹ دورۀ مهمی برای رمان در امریکا نیز بود، که با پیداش سنت زبان‌شناختی مشخص امریکایی، دربرابر سنت انگلیسی، آغاز شد. جیمز فنیمور کوپر دربارۀ گسترش و شکوفایی امریکا آثار فراوانی نوشت، ناتانیل هوتورن آثار داستانی غنی از نظر نمادگرایی انتشار داد که دیدگاه‌ها و رفتار زمان حاضر را تمثیل‌وار تصویر می‌کرد، هرمان ملویل نخستین رمان نمونه‌ای امریکایی به‌نام موبی دیک (۱۸۵۱) را نوشت، و مارک تواین قالب‌های زبان‌شناختی جنوب را در رمان‌های تام سایر (۱۸۷۶) و هکلبری فین (۱۸۸۴) معرفی کرد. پیش از جنگ جهانی دوم، ادنا فربر، سینکلر لوئیس، پرل باک، ارنست همینگوی، اِف اسکات فیتز جرالد، جان استاین‌بک، تامس وولف، و ویلیام فاکنر۱، که هر یک سبکی مستقل داشتند، به رمان‌نویسانی برجسته تبدیل شدند. رمان بیش از هر وقت دیگر، محمل بیان نقد و تفسیر اجتماعی شد. پس از جنگ، نسل جدیدی از رمان‌نویسان امریکایی به کمال و پختگی رسیدند، و شماری از آنان به سرودن شعر و نوشتن داستان کوتاه نیز پرداختند، که ازجمله آنان عبارت‌‌اند از نورمن میلر، جوزف هلر، رابرت پن وارِن، ترومن کاپوتی، لیلیان هلمن، کاترین پورتر، کارسون مک کالرز، فلانری اوکانر، جی دی سلینجر، جیمز بالدوین، فیلیپ راث، سائول بلو، جویس کارول اوتس، کورت ونه‌گات، و جان آپدایک.

واقع‌گرایی. آثار نویسندگان عصر ویکتوریا، دیکنز و جورج گیسینگ، سرآغاز سبک واقع‌گرایی بود که مضمون رمان‌هایشان را زندگی طبقه پایین اجتماع تشکیل می‌داد. تأثیر یوهان گوته، شاعر، رمان‌نویس و نمایش‌نامه‌نویس آلمان و رمانس آلمانی در فرانسه در رمان‌های آرمان‌گرایانۀ ژرژ ساند، بانوی نویسندۀ فرانسوی مشهود است. سپس، رمان‌های اونوره دو بالزاک نویسندۀ فرانسوی، پدید آمد که با واقع‌گرایی بیشتری همراه بود. از دیگر اعضای مکتب واقع‌گرایی نیز رمان‌نویسان فرانسوی استندال و پروسپر مریمه بودند. نیمه دوم همان قرن تحت‌الشعاع گوستاو فلوبر نویسندۀ فرانسوی، قرار داشت که رمانتیسم و واقع‌گرایی را با موفقیت درهم‌ آمیخت.

طبیعت‌گرایی. شماری از نویسندگان انگلیسی نظیر جورج مور تحت تأثیر فلوبر بودند، حال‌ آن‌که نویسندگان دیگر کمابیش مستقیماً از نهضت طبیعت‌گرایی فرانسوی الهام می‌گرفتند که ازجمله آنان تامس‌ هاردی و جوزف کنراد بودند. رمان طبیعت‌گرا را برادران گنکور و آلفونس دوده، نویسندگان فرانسوی، بیش از پیش تکامل بخشیدند، هر چند اصول طبیعت‌گرایی در قالب یک نظریۀ هنری تدوین نشد تا سرانجام امیل زولا، رمان‌نویس، این کار را انجام داد. گی دو موپاسان طبیعت‌گرایی را در سراسر اروپا گسترش داد که شاهد این امر آثار اوگوست استریندبرگ سوئدی، رمان‌های اجتماعی آلمانی فریدریش اشپیلهاگن، تئودور فونتانه، اوتو لودویگ، یرمیاس گوتهلف و گوتفرید کلر سوئیسی هستند، و در اسپانیا نیز خوزه ماریا دو پردا، و آرماندو بالدس را می‌توان نام برد، نفوذ طبیعت‌گرایان فرانسوی در انگلستان به‌ویژه در رمان‌های آرنولد بنت مشهود است، اما رمان اجتماعی انگلیسی در آثار اچ جی ولز و جان گالزورتی به بررسی جامعه‌شناختی گرایش یافت. از قدیم رمان انگلیسی ساختاری نامنسجم دارد، و از این لحاظ بیشتر با رمان روسی وجه اشتراک دارد تا رمان‌های فرانسوی.

رمان روسی. بخش نخست رمان جنگ و صلح اثر لئو تولستوی در ۱۸۶۲ انتشار یافت و هفت سال بعد هم کامل شد. واقع‌گرایی که در اروپای غربی طغیانی اخلاقی دربرابر زیاده‌روی رمانتیسیسم بود، در روسیه رشدی طبیعی فارغ از نظریه‌پردازی داشت. آثار رمان‌نویسان روسی بر تغییر جنبه‌های فیزیولوژیکی به روان‌شناختی تأکید می‌کنند که نوشته‌های تولستوی نمونۀ اعلای آن‌هاست. با این‌که تولستوی بزرگ‌ترین رمان‌نویس روسی است، اما این ایوان تورگنیف بود که تمرکز بر روان‌شناسی شخصیت‌ها را با ذوق هنری فرانسوی و ایجاز در فرم درهم آمیخته، و بیشترین تأثیر را در ادبیات اروپایی گذاشته است.

رمان آلمانی. در آلمان، پیش از حکومت نازی، ادبیات طغیان ‌حاکم بود، که رمان‌های هاینریش مان و توماس مان، تئودور پلیویر، و لودویگ رن از آن جمله‌اند، که بیشتر آن‌ها در انگلستان آن زمان ناشناخته بودند. رمان‌های هاینریش‌مان، آلمان را با همه کامیابی‌هایش در دهه‌های پیش از جنگ جهانی اول تصویر می‌کند. اما پیامد جنگ، رمان‌های یأس و سرخوردگی بود، رمان‌های دیگر نیز صرفاً به جنگ نظر داشتند. رمان‌های مهم فرانتس کافکا و هرمان هسه نیز که بر کابوس و تنهایی انسان تأکید داشتند تماماً از شیوه‌های سادۀ رمان کوتاه بهره می‌بردند.

رمان جهانی انگلیسی‌زبان. رمان از قرن ۱۸ در سراسر کشورهای انگلیسی‌زبان توفیق یافت. نمونه‌های آن، رمان‌های نخستین استرالیایی، ازجملۀ گزارش مارکوس کلارک از اقامتگاه‌های محکومان در رمان به خاطر شرایط زندگی طبیعی‌اش (۱۸۷۴) است. و نیز توماس هلیبرتن و جان ریچاردسون که از پیش‌گامان رمان‌‌نویسی در کانادا بودند، و اولیو شراینر که از این فرم برای بیان نظریاتش دربارۀ حقوق زنان در افریقای جنوبی استفاده کرد. نایپول و یوستس بِرت‌وِیت از رمان‌نویسان جزایر هند غربی به زندگی در دریای کارائیب و نیز در انگلستان پرداختند. چینوا آچبه نیجریه‌ای برخورد فرهنگ‌ها و سنت‌ها را در سرزمین زادگاهش در رمان فروپاشی/سنگ روی سنگ نمی‌ماند (۱۹۸۵) تصویر می‌کند.

قرن بیستم. هر چند مجبوبیت رمان تاکنون نسبت به دیگر شکل‌های ادبی شاید بیشتر مدیون وفادار ماندنش به واقعیت روزمره زندگی باشد، رمان قرن ۲۰ اروپایی از نظر تنوع و تجربه متمایز است. تعدادی از نویسندگان در این راه پیش‌گام بودند. که بسیاری از آنان نظریه‌پردازان پرشور رمان و نیز خود از دست‌اندرکاران رمان‌پژوهی و رمان‌نویسی بودند، و تحت نفوذ همین افراد بود که رمان دومین مرحله تکامل خود را پشت‌ سر گذاشت. فرانسویان بیشترین تأثیر را داشتند، و رمان فرانسوی در نیمه دوم قرن ۱۹ به مرتبه والای هنری دست یافت. اساساً شیوه‌های جدید پرداختن به زمان، فضا، خودآگاهی، ارتباط، داستان، و حتی خودواژه‌ها تجربه می‌شدند. ضمن این که از طبیعت‌گرایی فرانسوی جانب‌داری می‌شد. شورشی نیز علیه آن آغاز شده بود. احساس می‌شد که بر سر نمایش زندگی در ادبیات، هدف رمان‌های واقع‌گرا یا طبیعت‌گرا، مشکلی پیش آمده است، از این نظر که غیر ممکن است با نثر بتوان کاملاً واقع‌گرا بود. نتیجه واکنش در برابر فرا واقع‌گرایی در رماندر جست‌و‌جوی زمان ازدست رفته۱۵۸ (۱۹۱۳ـ۱۹۲۷) مارسل پروست فرانسوی آشکار است، که خود در شیوۀ روایی ویرجینیا ‌ولف، نویسندۀ انگلیسی، تأثیر گذاشت. وولف با بهره‌گیری از شیوۀ معروف جریان سیّال ذهن، به کاوش دقیق در اندیشه و انگیزۀ شخصیت‌های داستان‌هایش پرداخت، که نمونۀ بارز آن خانم دالاوی(۱۹۲۵) و خیزاب‌ها (۱۹۳۱) است، جیمز جویس که در استفاده تجربی از زبان معروف است نیز در اولیس (۱۹۲۲) و بیداری فینه‌گان‌ها (۱۹۳۹) توجه خود را به شرایط روان‌شناسی شخصیت‌ها معطوف کرد. با این حال، همه رمان‌نویسان قرن ۲۰ این روش‌ها را با فضا، زمان و خودآگاهی آزمایش نکردند. چنان‌که ای. ام. فورستر علاقه‌مند به آشکارساختن ساختار داستان و شخصیت‌ها بود. آثار دی اچ لارنسبیانگر دل‌مشغولی تأثیر صنعتی شدن بر جامعه و فرد است. به همین روال، آلدوس ‌هاکسلیرمان قرن ۲۰ را محملی برای بیان نگرانی‌هایش از اجتماعی قرار داد که می‌ترسید استقلال فردی را تحت سیطرۀ خود درآورد، که نمونۀ بارز این رمان‌های او دنیای قشنگ نو (۱۹۳۲) است. در دهۀ ۱۹۵۰ گروهی از رمان‌نویسانی که زمینه و فضای آثارشان را زندگی طبقه کارگر تشکیل می‌داد، «جوانانِ خشمگین» معروف شدند و توجه همه را به‌خود جلب کردند. ازجمله این رمان‌نویسان می‌توان به جان وین، کینگزلی ایمیس، جان برین، آلن سیلیتو و دیوید استوری اشاره کرد که هریک رویکردی متفاوت به رمان داشتند. نیز ← داستان؛ داستان‌نویسی در ایران.

 

---