عربستان سعودی
عربستان سعودی (Saudi Arabia)
موقعیت. کشور پادشاهی عربستان سعودی در آسیای جنوب غربی و در ساحل شرقی دریای سرخ جای دارد. از شمال به کشورهای اردن، عراق، و کویت؛ از شرق به خلیج فارس، قطر، امارات متحدۀ عربی، و عمان؛ از جنوب به عمان و یمن؛ و از جنوب غربی و غرب به دریای سرخ محدود می‌شود. مساحت این کشور ۲,۲۴۰,۰۰۰ کیلومتر مربع و شهر ریاض پایتخت آن است.
سیمای طبیعی. کشور عربستان سعودی، که بخش بزرگی از شبه‌جزیرۀ عربستان را شامل می‌شود، خشک‌دشت عظیمی است که از غرب به دریای سرخ منتهی می‌شود. رشته‌کوه‌های نسبتاً بلندی که به موازات خط ساحلی دریای سرخ قرار دارند، این سرزمین را از دریای مزبور جدا کرده و مهم‌ترین شهرها و آبادی‌های آن را در خود جا داده است. بخش شمالی کوه‌های مزبور که ارتفاع آن‌ها به ۶۰۰ تا ۹۰۰ متر می‌رسد، به حجاز موسوم است و بلندترین نقطۀ آن، با نام کوه لوز۱، ۲,۵۸۱ متر ارتفاع دارد. دنبال جنوبی کوه‌های حجاز به عسیر موسوم است که در مقایسه با کوه‌های حجاز مرتفع‌تر است. بلندترین نقطۀ این کشور، جبل سودا، در نزدیکی مرز یمن واقع است و ۳,۲۰۷ متر ارتفاع دارد و دامنۀ غربی آن به جلگۀ تهامه منتهی می‌شود. دامنۀ شرقی کوه‌های حجاز را بیابان پهناور نَفود۲، با عرض تقریبی ۲۲۰ کیلومتر، فرا گرفته و دامنۀ شرقی کوه‌های عسیر را بیابان وسیع ربع‌الخالی، با مساحت ۶۴۷,۵۰۰ کیلومتر مربع، تشکیل داده است. صحرای نسبتاً مرتفع و خشک نجد، با وسعت تقریبی ۱,۱۵۸,۰۰۰ کیلومتر مربع، بیابان‌های نفود در شمال و ربع‌الخالی در جنوب را از هم جدا می‌کند و دشت احساء و سواحل خلیج فارس نواحی شرقی آن را تشکیل می‌دهند. عربستان سعودی یکی از خشک‌ترین نواحی جهان است و هیچ رودخانۀ دایمی در آن جریان ندارد و رودخانه‌های آن معروف به وادی، خشک‌رودهایی هستند که مهم‌ترین آن‌ها عبارت‌اند از وادی التثلیث، و وادی بیشه. مهم‌ترین شهرهای این کشور عبارت‌اند از ریاض، جدّه، مکه، مدینه، طائف، و دمّام. کرانه‌های عربستان در دریای سرخ تقریباً مستقیم و بی‌عارضه است و به‌جز جزیرۀ ساجد و چند جزیره و جزیرک۳ دیگر، که در آب‌های ساحلی آن قرار دارند، عارضۀ مهم دیگری ندارد. کرانه‌های آن در خلیج فارس بسیار پست و کم‌ارتفاع است و خلیج بحرین و چند جزیرک پست مهم‌ترین عارضه‌های آن را تشکیل می‌دهند. اقلیم عربستان خشک و بسیار گرم است و دمای آن در تابستان اغلب به ۵۰ درجۀ سانتی‌گراد می‌رسد؛ زمستان‌های آن معتدل است و قلل ارتفاعات غربی گاه از برف و یخ پوشیده می‌شود. میانگین دمای شهر ریاض در دی‌ماه چهارده درجۀ سانتی‌گراد، در تیرماه ۳۵ درجۀ سانتی‌گراد، و میانگین بارندگی سالانۀ آن ۱۰۰ میلی‌متر است. گیاهانی چون خرما و میوه و حبوبات در واحه۴های مختلف می‌رویند و خار و خاشاک پراکنده پوشش گیاهی بیابان‌های آن را تشکیل می‌دهند. دشت‌های نفود، ربع‌الخالی، و نجد از تپه‌های شنی و ریگ روان مستورند و جانورانی چون روباه، کفتار، بز کوهی، یوزپلنگ، گربۀ وحشی، جوجه‌تیغی، موش، گرگ، خرگوش، و پرندگانی مانند فلامینگو و پلیکان (در جزایر و سواحل) و نیز کبوتر، بلدرچین، و کبک حیات وحش آن را تشکیل می‌دهند.
اقتصاد. نفت و مشتقات نفتی اولین و مهم‌ترین نقش را در اقتصاد عربستان سعودی داراست. یارانۀ قابل توجهی که دولت عربستان به کشاورزان و تولیدکنندگان گندم می‌دهد، موجب شده است که گندم مازاد بر مصرف داخلی به خارج صادر شود و در مقابل، حدود دو سوم نیازهای غذایی این کشور از خارج وارد شود. کشتزارهای عربستان محدود و منحصر به نواحی مستعد ارتفاعات عسیر و جلگۀ تهامه است و غلات، موز، خرما و قهوه عمده‌ترین فرآورده‌های آن محسوب می‌شوند. ذخایر نفت عربستان سعودی معادل یک‌چهارم ذخایر نفتی جهان یا ۲۶۱,۷میلیارد بشکه است و میزان گاز طبیعی آن ۵,۸۰۰میلیارد متر مکعب است و کانی‌هایی چون طلا، آهن، فسفات، بوکسیت، اورانیوم، نقره، قلع، تنگستن، نیکل، روی، کرم، و سرب نیز منابع زیرزمینی آن را تشکیل می‌دهند. نیروی الکتریسیتۀ عربستان سعودی را نیروگاه‌های حرارتی تأمین می‌کنند و میزان تولید آن ۱۰۵,۶میلیارد کیلووات ساعت، سرانۀ ۴,۶۹۲ کیلووات ساعت، است.
حکومت و سیاست. نوع حکومت عربستان سعودی سلطنتی مطلقه است و ملک عبدالله علاوه بر تولیت حرمین شریفین مقام پادشاهی کشور را نیز به طور مطلق در اختیار دارد و هیچ قانونی جز شرع‌الاسلام بر این کشور حاکم نیست. مجلس شورای اسلامی کشور عربستان ۱۲۰ عضو دارد که همگی را ملک منصوب می‌کند و فقط نقش مشورتی دارند. شخص ملک سرپرستی و تشکیل هیئت دولت را برعهده دارد و وتوی مصوبات هیئت دولت از اختیارات اوست.
مردم و تاریخ. جمعیت عربستان سعودی ۲۷,۱۳۶,۹۷۷ نفر است (۲۰۱۰) و تراکم نسبی آن ۱۲.۱ نفر در کیلومتر مربع است. رشد سالانۀ جمعیت این کشور ۲.۵ درصد است و عرب‌های سعودی ۸۲ درصد از جمعیت آن را تشکیل می‌دهند. ۱۰۰ درصد از مردم آن مسلمان‌اند، ۸۷.۷ درصدشان در شهرها زندگی می‌کنند و زبان رسمی آنان عربی است. میانگین امید به زندگی در عربستان سعودی ۷۱ سال است و ۷۶ درصد از بزرگ‌سالان آن باسوادند. سامی‌ها کهن‌ترین اقوام ساکن شبه‌جزیرۀ عربستان‌اند. شرایط جغرافیایی و فواصل بسیار دورِ نواحی مسکونی، موجب تقسیم شدن آنان به قبایل مختلفی می‌شد که غالباً با یکدیگر در ستیز بودند. با ظهور آیین اسلام آنان در قرن ۷م متحد شدند و شهر مدینه را مرکز حکومت اسلامی قرار دادند. در سال ۸۶۰ (نیمه دوم قرن سوم قمری) با ضعیف‌شدن حکومت عباسیان، خاندان زیدیه و سپس قرامطه حکومت بخش شرقی عربستان را در دست گرفتند. مکه نیز به دست خاندان علوی حسنی افتاد و آنان تا ۱۰۰۰ سال منصب شریفی مکه را به عهده داشتند. دریانوردان پرتغالی به رهبری البوکرک۵ در اواسط قرن ۱۵م سواحل شبه‌جزیرۀ عربستان را تصرف کردند؛ سلطان سلیم اول عثمانی در ۱۵۱۵م/۹۲۱ق تولیت حرمین شریفین را از آن خود کرد و به مرور بر سراسر عربستان مستولی شد. عثمانی‌ها در قرن ۱۷م رو به ضعف نهادند و به دنبال آن پای انگلیسی‌ها به آن سامان باز شد. محمد بن سعود در قرن ۱۸م در شهر کوچک درعیه به حکومت رسید و پسرش عبدالعزیز بن سعود آیین وهابی را در آن سرزمین رواج داد و در ۱۸۰۴ مکه به تصرف آل سعود درآمد. ابراهیم پاشا در ۱۸۱۷ دولت آل‌سعود را برانداخت و عثمانی‌ها پس از افتتاح کانال سوئز دوباره بر عربستان تسلط یافتند و دولت دست‌نشاندۀ آل رشید را بر آن سرزمین حاکم کردند. عبدالعزیز بن سعود در ۱۹۰۰ دولت آل رشید را سرنگون کرد و شهر ریاض را به پایتختی برگزید و با نزدیک شدن به انگلیسی‌ها پایه‌های حکومت خود را استوار کرد. او در جنگ جهانی اول عثمانی‌ها را به یاری انگلیسی‌ها از عربستان بیرون راند، در ۱۹۳۲ خود را سلطان عربستان نامید و خاندان آل سعود را بر بخش وسیعی از شبه‌جزیره عربستان حاکم کرد. دولت عربستان سعودی پس از پایان جنگ جهانی دوم به عضویت سازمان ملل متحد درآمد و کوتاه‌زمانی بعد به اتحادیۀ عرب پیوست. کشف نفت در عربستان سعودی زندگی اعراب سعودی را دگرگون و کشور مزبور را به یکی از مهره‌های حساس عالم اسلام مبدل ساخت.