جمجمه
جُمجُمه (skull)
در مهره‌داران[۱]، مجموعه‌ای از استخوان‌ها[۲] یا غضروف[۳] مسطح و با اشكال نامنظم كه مغز و اندام‌های بینایی، شنوایی، و بویایی را می‌پوشاند و تكیه‌گاهی برای فك‌ها (آرواره‌ها) است. در بیشتر پستانداران[۴]، جمجمه متشكل از ۲۲ استخوان است كه با مفاصل فیبری غیرمتحركی[۵] با نام شیار[۶] به‌هم متصل‌اند. در كف جمجمه حفره‌ای بزرگ[۷] برای عبور نخاع[۸] و تعدادی سوراخ كوچكتر برای عبور اعصاب[۹] و رگ‌های خونی[۱۰] وجود دارد. جمجمه متشكل است از كاسۀ سر[۱۱] (صندوق مغز[۱۲])، و استخوان‌های صورت، شامل فك بالا و جایگاه سینوس‌ها، كه چارچوبی برای بینی، چشم‌ها، و سقف حفرۀ دهانی می‌سازد. فك پایین به حاشیۀ پایینی از بخش میانی جمجمه مفصل شده است. منفذ متصل به گوش میانی[۱۳] هم در نزدیكی همین مفصل است. حاشیۀ پایینی صفحۀ پشتی سر به بخش بالایی ستون مهره[۱۴] مفصل شده است. در داخل جمجمه، انواع متفاوتی از حفره‌های كم‌عمق وجود دارد كه قسمت‌های گوناگون مغز در آن‌ها قرار می‌گیرند.
نُمو جمجمه. استخوان‌های قاعدۀ جمجمه[۱۵] از غضروف، و استخوان‌های طاق جمجمه[۱۶] از غشا[۱۷] و بافت پیوندی تكوین می‌یابند. در هنگام تولد، استخوانی‌شدن طاق جمجمه هنوز كامل نشده است. بدین‌ترتیب، ناحیه‌های كوچك غشایی، مخصوصاً در بخش‌های قدامی و خلفی ملاج، به‌صورت غشایی باقی می‌مانند. این بخش‌ها طی دومین سال زندگی بسته می‌شوند. عدم تكمیل استخوانی‌شدن و جفت‌شدن ناقص استخوان‌ها بدین معنی است كه در بدو تولد جمجمه دارای ثبات و سختی كمتری است. حركت كم قطعات جمجمه نسبت به یكدیگر باعث تسهیل تولد می‌شود. از آنجایی كه در هنگام تولد دندان‌ها كاملاً شكل نگرفته‌اند و سینوس‌های مجاور بینی تكوین نیافته‌اند، نسبت ابعاد صورت به كاسه سر در اطفال كوچكتر از افراد بالغ است. انسان‌شناسان و زیست‌شناسان از شكل و اندازۀ جمجمه برای طبقه‌بندی استفاده می‌كنند. حجم جمجمه و حجم مغز انسان اولیه، با نام علمی Homo habilis، كه در حدود ۲میلیون سال پیش زندگی می‌كرد، حدود ۵۱۰ میلی‌لیتر بود، در حالی‌كه این حجم در انسان خردمند، با نام علمی Homo sapiens، به‌طور متوسط ۱۴۰۰ میلی‌لیتر و نشان‌دهندۀ افزایش ظرفیت هوشی است. خصوصیات برجستۀ جمجمه در انسان عبارت‌اند از اندازۀ بزرگ جمجمه، اندازه كوچك صورت، حتی در افراد بالغ؛ و طریقۀ قرارگرفتن جمجمه روی ستون مهره‌ها.