تابعیت

تابعیت
رابطه‌ای سیاسی بین شخص و دولت متبوع او که به‌موجب آن شخص نسبت به دولت اعلام وفاداری و التزام می‌کند و دولت نیز در برابر اتباع خود تکالیف و وظایفی را عهده‌دار می‌شود. پس از توسعۀ مفهوم ملّیت و سپس تشکیل دولت مدرن براساس نظریۀ «ملت ـ دولت»، به‌ویژه از قرن ۱۹ به بعد، تابعیت اهمیت فراوانی یافته است. تابعیت، یکی از مباحث حقوق عمومی (حقوق اساسی) است، زیرا اساس روابط و حقوق و تکالیف تبعه و دولت است. همچنین یکی از مباحث حقوق مدنی (حقوق بین‌الملل خصوصی) است که نحوۀ استقرار رابطۀ تابعیت در آن بحث می‌شود. شرایط تابعیت یا تغییر آن در قانون داخلی هر کشور پیش‌بینی می‌شود. به‌طور کلی قوانین کشورها از دو اصل برای تعریف تابعیت پیروی می‌کنند: ۱. اصل خون که به‌موجب آن، تابعیت از طریق نسب یا خون تعیین می‌شود و بنابراین فرزندی که از پدر ایرانی متولد می‌شود، تابعیت ایرانی دارد؛ ۲. اصل خاک که بر طبق آن زادگاه و محل تولد شخص، ملاک تعیین تابعیت اوست و درنتیجه طفلی که در فرانسه یا امریکا متولد شود، فرانسوی یا امریکایی محسوب می‌شود. بعضی کشورها هر دو اصل را تلفیق کرده‌اند. در حقوق ایران، مطابق مادۀ ۹۷۶ قانون مدنی کلیۀ سکنۀ ایران، به استثنای کسانی که تابعیت خارجی آن‌ها مسلم باشد و مدارک تابعیت خارجی داشته باشند، تبعۀ ایران به‌شمار می‌روند (اصل خاک). نیز هر کس که از پدر ایرانی متولد شود، خواه در ایران یا در خارج، ایرانی است (اصل خون). علاوه بر این، زن خارجی که شوهر ایرانی اختیار کند، نیز تبعۀ ایران محسوب می‌شود، اما بعد از طلاق یا فوت شوهر ایرانی‌اش می‌تواند به تابعیت اصلی خود رجوع کند، مگر زن شوهر مرده که تا هنگامی که فرزند او به هجده سال نرسیده باشد نمی‌تواند از این حق استفاده نماید. زن ایرانی که شوهر خارجی کند، همچنان در تابعیت ایران باقی می‌ماند، مگر طبق قانون کشور شوهر، تابعیت شوهر به او تحمیل شود. ترک تابعیت با انجام تشریفاتی که در مادۀ ۹۸۸ قانون مدنی آمده است، ممکن است و به معنای عدول از وفاداری و التزام به دولت متبوع است. همچنین برای کسب تابعیت ایران نیز، متقاضی باید شرایطی را که در مادۀ ۹۷۹ قانون مدنی آمده است، دارا باشد، مانند هجده سال تمام داشته باشد، فراری از خدمت نظام وظیفه نباشد، پنج سال متوالی یا متناوب در ایران ساکن باشد، در هیچ مملکتی به جنحه مهم یا جنایت غیرسیاسی محکوم نشده باشد. در حقوق ایران، تابعیت مضاعف شناخته نشده و هر شخص ایرانی که تابعیت خارجی کسب کرده باشد، تابعیت خارجی او از نظر ایران بی‌اعتبار است. امروزه، علاوه بر اشخاص حقیقی، هواپیما و کشتی نیز تابعیت دارند و ملاک آن پرچم کشوری است که حمل می‌کنند. همچنین اشخاص حقوقی، مانند شرکت‌ها، نیز تابعیت کشوری را دارند که اقامتگاه آن‌ها آن‌جاست.