تقطیر
تَقطیر (distillation)
شیوه‌ای برای خالص‌کردن مایعات یا جداکردن اجزای مخلوطِ[۱] مایعاتی با نقاط جوش[۲] متفاوت. تقطیر ساده[۳] برای خالص‌کردن مایعات یا جداکردن مواد محلول از حلالشان به‌کار می‌رود. تهیه آب خالص از محلول نمک از این جمله است. در عمل تقطیر، محلول جوشانده می‌شود و بخار حلال به قسمت جداگانه‌ای از دستگاه تقطیر، با نام چگالنده[۴]، صعود می‌کند و در آن‌جا سرد و متراکم می‌شود و به‌صورت مایع درمی‌آید. مایع حاصل (مقطر[۵]) حلال خالص است. اجزای حل شدۀ نافرار به‌شکل جامد در ظرف تقطیر باقی می‌مانند و ممکن است دور ریخته شوند یا اگر به آن‌ها نیازی باشد بازیابی شوند. آمیزه‌های مایعات، از قبیل نفت یا محلول آبی اتانول را از طریق تقطیر جزء‌به‌جزء[۶] (جزء‌به‌جزء‌کردن[۷]) جدا می‌کنند. وقتی آمیزه جوشانده شود، بخار فرارترین جزء وارد ستون تقطیر جزء‌به‌جزء[۸] عمودی می‌شود، در آن‌جا متراکم می‌شود، و به‌شکل مایع درمی‌آید. چنانچه این مایع به‌سمت پایین ستون برگردد، بخارهای بالاروندۀ ترکیب بعدی، که در میان مواد باقی‌مانده بالاترین نقطۀ جوش را دارند، دوباره آن را تا نقطۀ جوش گرم می‌کنند و از این‌رو، یک‌بار دیگر از ستون بالا می‌رود. فرآیند جوشش ـ تراکم به‌دفعات در ستون روی می‌دهد و سرانجام موجب ایجاد شیب دما[۹] در طول ستون می‌شود. بدین‌ترتیب، بخار اجزای فرارتر به بالای ستون می‌رسند و پیش از اجزای کمتر فرّار وارد چگالنده شده و در آن‌جا جمع‌آوری می‌شوند. در تقطیر جزء‌به‌جزء نفت، گروه ترکیباتی با جرم مولکولی نسبی[۱۰] و نقطۀ جوش مشابه جزء[۱۱]ها در ارتفاع‌های متفاوت ستون جمع‌آوری و خارج می‌شوند. قرع[۱۲] این تقطیر را مسلمانان اختراع کردند و در غرب، برای اولین‌بار در حدود ۱۵۷۰ به‌کار گرفته شد. دیرینه‌ترین مرجع شناخته شدۀ این فرایند در اروپا، تقطیر شراب به‌دست اَدلاردِ باثی[۱۳]، در قرن ۱۲م، است.